Бурата од реакции по укинувањето на УСАИД во светот не поминува без класичниот говор на омраза „на стероиди“ кај нас, кој еруптира со невидена „креативност“, па дури и повици за воведување на цензура во медиумите и обвинувања за корисниците на помошта дека се странски агенти. Секако дека не е забрането да се критикува работата на УСАИД, но ако ги разгледаме сите проекти што Агенцијата ги има финансирано во земјава, не може, а да не се види бенефитот за граѓаните, пишува Вистиномер. Пишуваат: Стојан Синадинов, Матеј Тројачанец
Замрзнувањето на финансиската помош на граѓанскиот и невладиниот сектор преку Агенцијата за меѓународен развој на САД, USAID (или УСАИД, како што е одомаќинето во медиумите) предизвика бура од реакции во земјава, со тотално спротивставени ставови. Независна агенција на владата на САД за администрирање на цивилна странска и помош во развојот е формирана во 1961 година од претседателот Џон Ф. Кенеди – најпрвин од Конгресот на САД како Foreign Assistance Act, а потоа со извршна наредба од Кенеди – со цел да обедини неколку дотогаш постоечки организации и програми за странска помош под една агенција.
Имплементира програми за глобално здравје, помош при катастрофи, социоекономски развој, заштита на животната средина, демократско владеење и образование. Со просечни годишни исплати од околу 23 милијарди американски долари од 2001 година, УСАИД е една од најголемите официјални агенции за помош во светот и сочинува повеќе од половина од целата американска странска помош – највисока во светот во апсолутна вредност во долари. УСАИД има мисии во над 100 земји, пред сè во Африка, Азија, Латинска Америка, Блискиот Исток и Источна Европа, е описот на портфолиото на УСАИД на Википедија од 2001 година.
Агенцијата вработува повеќе од 10.000 луѓе, таа е најголемиот давател на хуманитарна помош во светот, а податоците за 2023 година – според извештајот на непартиската Конгресна служба за истражување – велат дека распределила 40 милијарди американски долари на проекти низ светот, што претставува околу 42 отсто од вкупната хуманитарна помош на Обединетите нации. Во 2024 година, буџетот на УСАИД изнесувал само 0,3 проценти од вкупните федерални трошоци, што претставува намалување од 0,5 проценти во 1980 година.
Укинувањето на УСАИД
Техномагнатот Илон Маск, како фронтмен на претседателот Доналд Трамп во мисијата за намалување на федералната администрација, е челник на новоформираното Одделение за владина ефикасност DOGE (Department of Government Efficiency). Трамп во јануари ја замрзна речиси комплетната помош за странство, а Маск на почетокот на февруари изјави дека е започната процедурата за укинување на УСАИД. „Честејќи“ ја УСАИД со квалификации како како „змиско гнездо на радикални леви марксисти кои ја мразат Америка“, „зло“ и „криминална организација“, Маск ја рашири теоријата на заговор против Агенцијата на социјалните мрежи, првенствено на својата „Х“.
Повеќето од 160-тина објави на Маск за УСАИД се одговори на неколку мали, но влијателни проверени профили, многу од нив користат псевдоними. Најпопуларните – вклучително и објавите од Wall Street Apes, Kanekoa the Great, Chief Nerd и Autism Capital – се прегледани стотици милиони пати, засилени од Маск и неговите 216 милиони следбеници, според X метриката. Како што се шират теориите, тие се препакуваат и во многу случаи се додаваат за да се надополнат тврдењата, пишува Ен-Би-Си Њуз.
Медиумот во анализата вели дека прегледот на профилите на сметките на „Х“ ја открива долгата крстоносна војна против УСАИД како злонамерна сила, бустирајќи ги теориите на заговор.
Моделот е сличен на оној што се играше со таканаречените „Датотеки на Твитер“ во 2022 година, кога селективно врамени наративи и интерни документи ставени надвор од контекст беа искористени како оружје за да ги засилат наводите за голем заговор за цензура на владата. А веројатно ќе продолжи и под Трамп и Маск, кои имаат историја на трговија со невистини, пишува Ен-Би-Си Њуз.
На 12.02.2025 е разрешен генералниот инспектор на УСАИД, Пол Мартин, и тоа преку имаил порака. Таа процедура за укинувањето на УСАИД делува хаотично (сајтот на Агенцијата е нефункционален од 27 јануари, вработените беа испратени на принуден одмор, а по неговиот завршеток им е забранет влезот во канцелариите. Вршител на должноста администратор на Агенцијата е државниот секретар Марко Рубио, а сегашните планови се УСАИД да биде припоен кон Стејт департментот. Ставањето на УСАИД под Стејт департментот се толкува како губење на атрибутот „независна“ од профилот на Агенцијата. Сето тоа предизвика реакција од Демократите во Конгресот на САД кои најавија чекори против одлуките на Трамп за УСАИД.
Какви и да се превирањата во новата американска администрација и нејзината нова политика кон светот, тоа не може да помине без спротивставени реакции на социјалните мрежи кај нас. Секако, најострастените веќе „го прогласија УСАИД за умрена“ – по несмасниот пример на некогашниот поглавар на Исламската верска заедница реисот Сулејман Реџепи, кој во улога на доктор во уште во 2020 го прогласи корона-вирусот за мртов – не штедејќи притоа на пцости и вулгарности (тука и тука), неретко прогласувајќи ги домашните корисници на помошта од УСАИД за предавници и шпиони чија цел е да се уништат „традиционалните вредности“.
Меѓу најагилните пцујачи спаѓаат добро познатите ликови со нивниот уште подобро познат говор на омраза и дискриминација со најширок дијапазон (овде, овде и овде) кои деновиве се ставени во турбо-погон, на кои им терцираат „сезнајните“ сеирџии (овде, овде и овде) кои во функционирањето на УСАИД во С. Македонија гледаат само теорија на заговор чија цел била да се продаде името на Грците и да се склучи штетен договор со Бугарија, а попатно и да му наштети на образованието на младите.
Тој говор на омраза „на стероиди“ еруптира со невидена „креативност“ која повикува дури и на воведување на цензура во медиумите за ТВ емисиите и проектите на Јавниот сервис МРТ, веројатно како демократска мерка наменета против „странските агенти“.
Од друга страна, пак, не е неочекувано што сиве овие критики за трошењето пари од УСАИД одат паралелно со штетните дезинформации и проруско влијание. Овие наративи вообичаено ги сместуваат функционерите на УСАИД како вистински странски агенти од висок профил (овој пат на американската ЦИА) кои роварат низ земјава и го рушат безбедносниот систем. Тие се сосема комплементарни со ставовите дека Русија е победник во војната во Украина:
Путин си зема земји од Украина, Трамп си зема природни богатства од Украина. Ете така функционираат договорите меѓу воените и нуклеарните суперсили, а уште повеќе, Трамп доаѓа од бизнисот и како искусен бизнисмен, знае дека ќе мора да прави бизнис со Путин, пишува Јанко Бачев, лидер на отворено проруската партија Единствена Македонија, во објава на социјалната мрежа Фејсбук.
Наспроти произволните и непоткрепени обвинувања (овде и овде) дека САД „истуриле“ милиони долари кои завршувале во џебовите на македонски државјани и ,,помакедончени” американски бирократи кои воопшто не гледале проблем да финансираат одредени медиуми и така некако да отворат пат за контрола под превезот на слобода, независност, како и тврдењата дека со тие пари била финансирана „Шарената револуција“ и одржувана коалицијата на СДСМ на власт, на социјалните мрежи сепак можат да се пробијат и разумните гласови за реалните ефекти од помошта на УСАИД, меѓу кои и оној на професорката Жанета Трајковска од Институтот за комуникациски студии:
Груевски ја напушти Македонија, ама неговите манири не ја напуштија државата, останаа во неговите поддржувачи и извршители кои ги немаше со години, беа скриени во некои дупки. Ги следам како се ситат што УСАИД затвориле оти нема да ги финансираат нивните „непријатели“ по идеологија, демек готово, крај е за овие невладини и медиумски организации (оти тие се најважните, а не поддршката што ја даваше УСАИД за школи, болници, за културна заштита, за економија, законодавство итн). Недраги, овие организации или најголем дел од нив работеле и во време Груево, и во време Заево и во време Бранково и во време Љупчево, а еве и во време Мицково и ќе продолжат да работат. Тоа е накратко приказната, на ваша жал и завист, пишува, меѓу другото, Трајковска во нејзиниот статус на Фејсбук.
Бенефитите на помошта од УСАИД ја гледаат и други, набројувајќи ги проектите преку кои е овозможен развојот на општините, невладиниот и граѓанскиот сектор (овде, овде и овде), без разлика на тоа што актуелниот премиер Христијан Мицкоски не може или не сака да види и да признае дека ќе има државни институции коишто ќе бидат засегнати од одлуката на американскиот претседател Доналд Трамп за привремен прекин на проектите што ги финансираат САД во Северна Македонија.
Од граѓаните за граѓаните
Секако дека не е забрането да се критикува, но ако ги разгледаме сите проекти што УСАИД ги има финансирано во Македонија, не може, а да не се види бенефитот за граѓаните. Проекти за претприемачи и бизниси, граѓанско учество, деца со пречки во видот, земјоделие, енергетика, потоа проекти од кои имале многу граѓани директни и индиректни придобивки. Сите овие проекти биле транспарентни и до замрзнувањето на Агенцијата ажурно се објавувале на интернет-страниците на УСАИД. Според Александар Кржаловски, кој е еден од лидерите на невладиниот сектор во земјава, замрзнувањето на помошта од УСАИД ќе влијае врз граѓанскиот сектор, но нема да го уништи. Тој смета дека државата со пасивноста кон регулирањето, го препушти овој сектор на странско финансирање, при што се зголеми и зависноста од финансиска помош од надвор.
Словенија на пример воопшто немаше странска поддршка на локалното граѓанско општество, па делумно и поради тоа, но и поради свесноста на државното раководство таму, дека тој сектор е значаен за развојот на државата, уште веднаш го презеде или продолжи и го зголеми финансирањето на овие организации. За илустрација, издвојувањата за граѓански организации од буџетот на Словенија минатата година се доближи до 600 милиони евра или четири проценти од 15 милијарди евра вкупен буџет. А кај нас цела деценија не надминува околу 10 милиони евра, додека буџетот достигна 6 милијарди евра за оваа година и е дуплиран за една декада, т.е. не е ни 0,2 проценти од државниот буџет, анализира Кржаловски во интервјуто за „Республика“.
Тој вели дека иако средствата од УСАИД се големи (околу 30 милиони долари годишно), сепак изнесуваат околу 20 проценти од вкупните годишни приходи на граѓанските организации.
Тоа влијание нема да е пресудно за понатамошното нивно функционирање. Освен можеби на некои кои се целосно зависни од тие средства. Но, сѐ уште не е јасно што точно ќе значи таа наредба на претседателот Трамп и колкав ефект ќе има во Македонија – ќе треба да почекаме да изминат предвидените три месеци за оценка на активните програми, па да се види што ќе опстои, а што ќе биде прекинато, смета Кржаловски.
Според Кржаловски, наметнатата ситуација треба да ја зајакне потребата за поодржливи извори на финансирање од други донатори, како Владата, корпоративниот сектор, бизнисите и граѓаните. Како и да е, времето ќе биде најдобриот тест дали граѓанскиот сектор може да функционира според моделот – од граѓаните за граѓаните.
