Секој жител на Македонија се претпоставува дека создава околу еден килограм отпад дневно или околу 360 килограми на годишно ниво. Во последниот Годишен извештај на Министерството за животна средина за квалитетот на животната средина во Македонија, стои дека во 2023 година вкупната количина на собран, транспортиран комунален и друг вид на неопасен отпад е 350.833 тони и 460.710 кубни метри. Во просек, секој жител за 2023 година создал 334 kg и 0,43 m3 комунален и друг вид на неопасен отпад. Но, овие бројки се однесуваат само на еден дел од општините, кои ги пријавиле своите количини. За околку 30 отсто од жителите на земјава не се знае ниту колку отпад создаваат, ниту каде завршува. Што се однесува до селектирањето и рециклирањето, извештајот за 2023 година вели дека само Скопје и уште шест општини пријавиле 1.055 тони и 682 m3 преработен комунален и друг вид на неопасен отпад, што е само 0,3 отсто од вкупната количина отпад. Најголем дел од тоа било хартија, картон, пластика, најлон, стакло, метали, итн. Реалната слика за третманот на отпадот во земјава вели дека 99,8 отсто од него завршува на депонија.
Ана Каранфилова-Мазневска, раководител на Секторот за отпад во Министерството за животна средина и просторно планирање вели дека со правилна селекција, количината отпад може да се намали повеќе од 60 отсто. За да се постигне тоа граѓаните мора да се едуцираат и да менуваат навики, а општините посериозно да инвестираат во своите капацитети и да соработуваат меѓусебно. Сепак, еден од главните предуслови за да се креира одржлив систем за третман на отпадот е изградбата на петте модерни регионални депонии. Г-ѓа Каранфилова-Мазневска, третманот на отпадот е еден од најголемите предизвици во областа на животната средина во земјава. Имаме само една регулирана депонија, скопската Дрисла и стотици диви депонии, ѓубришта, затрупани реки и планини. Зошто отпадот толку години е најниско на агендата на политичарите и институциите? За изградба на регионални системи за управување за отпад потребни се големи финансиски средства, во зависност од технологијата која ќе биде имплементирана. МЖСПП во изминатиот период работеше на подготовка на планска документација, финасирана преку ИПА фондовите за Источниот, Североисточниот, Југозападниот, Пелагонискиот и Вардрски регион, потоа обезбеди грант средства од Владата на Шавјацарската федерација за Полошкиот регион и во 2019 година потпиша договор со Европската Банка за Реконструкција и Развој (ЕБРД) за реализирање на проект кој даде насоки за начинот на финасисрање на регионалните системи за управување со отпад за четири региони (Вардарски, Југоисточен, Југозападен, Пелагонсики и Полошки).
По изработката на документацијата се обезбедија средства и за изградба на регионалните системи за управување со отпад за сите плански региони освен за Скопскиот. Тој процес на обезбедување помош за општините да ги воспостават регионалните системи не оди така брзо. За да се добие грант од ЕУ треба да се покаже и заложба од страна на општините дека се подготвени да ги реализраат, а во иднина и да ги управуваат овие системи. Истото се однесува и кога се аплицира за заем. Источен и Североисточен регион се финасираат со грант од ЕУ во висина од 40 милиони евра. За Вардарски, Југоисточен, Југозападен, Пелагонсики и Полошки системот се финансира со заем од ЕБОР во висина од 55 милиони евра, од кои 22,5 се обезбедени од WBIF како грант. Исто така, во рамките на овој заем, Швајцарскиот државен секретаријат за економски прашања („SECO“) ги кофинансира проектните активности за Полошкиот регион со грант до шест милиони евра. За скопскиот регион сѐ уште нема дефинирана рамка за финасирање, иако на располагање се пет милиони евра од ЕУ фондовите за подготовка на целокупната документација за финасирање и на овој регион. Согласно со националната стратегија на Република Северна Македонија предвидени се пет региони за управување со отпад, односно пет системи со по една регионална депонија и соодветни претоварни станици. Врз основа на ставовите и желбите на локалната власт, идните системи за управување со отпад ќе се засноваат на делумна регионализација т.е одговорноста за собирање и транспорт на отпадот и наплата на надоместокот од домаќинствата и правните лица ќе остане одговорност и ќе биде под контрола на јавните комунални претпријатија во општините. Управувањето со регионалните објекти т.е. претоварните станици и регионалната депонијата, ќе го спроевдува регионален субјект – јавно претпријатије основано од сите општини во регионите за управување со отпад (а за таа цел подоцна може да биде доделено на правно лице избрано согласно Законот за концесии и јавно приватно партнерство). На сликата се дадени регионите за управување со отпад:
Регионалните депонии се планира да бидат изградени на следните локации:
- Дрисла за Скопскиот регион
- Русино во Гостивар за Полошкиот регион
- Мечкуевци во Свети Николе за Источен и Североисточен регион
- Мегленци- Рек Битола во Новаци за Пелагониски и Југозападен регион
- Добрешинци во Босилево за Југоисточен и Вардарски регион.
Во моментов во тек е тендерот за избор на компанија која ќе ја гради првата регионална депонија во Свети Николе за Источниот и Североисточниот регион. Кога можеме да очекуваме да проработи? Што ќе значи тоа за овие два региони? Преку техничка и финансиска поддршка на Европската Унија, во тек се активности за воспоставување на регионален систем за управување со отпад во Источниот и Североисточниот регион. Активностите се комплексни и започнаа со набавка на возила и опрема за собирање на отпадот за сите општини во двата региона во вредност од осум милиони евра. Се очекува во најбрзо време да започне и изградбата на централната постројка за управување со отпад која се состои од погон за селектирање, постројка механичко биолошки третман МБТ, депонија, постројка за компостирање, собирни центри и шест претоварни станици. Очекуваме до крајот на 2025 година да завршат тендерските постапки и да биде избрана компанија. Изградбата до пуштање во употреба е предвидено да трае 18 месеци. Крајни корисници на овој проект се двата региона, општините и јавните комунални претпријатија и за таа цел максимално сме посветени, со стручна помош, на општините од Источниот и Североисточниот регион и на јавните комунални претпријатија во исполнување на обврските кои треба да ги превземат за непречена реализација на проектите и понатамошно оперирање со системот.
За овие два региони поделени се вкупно 3.923 контејнери и 41 камион за сите општини. Дополнително се обезбедени и жолти и сини канти и контејнери за примарна селекција на отпадна хартија, лименки, пластика.. Третманот на отпадот во многу зависи и од навиките на граѓаните, тоа се гледа по ѓубрето што го оставаме на улица. На кое ниво ни е свеста? Ни недстасува ли едукација или пак уште повеќе канти за ѓубре? Дефинитивно треба да имаме постојана кампања и едукација за управувањето со отпадот. Министерството за животна средина и просторно планирање веќе започна со реализирање на јавна кампања под наслов „Позитивна промена“. Главната цел е зголемување на јавната свест и пренесување на информации кои ќе го зголемат разбирањето за важноста, ефектите и придобивките од добар и одржлив систем за управување со отпад. Покрај подготовката на промотивни материјали, ТВ спотови, емисии и сл. ќе се реализираат и настани во осум училишта во земјата и по еден настан во секој од планските региони. Настаните во училиштата ќе бидат наменети за ученици од прво до трето одделение. Тим од волентери и претставници на министерството преку различни задачи ќе соработуваат со учениците како би ја пренеле целта на кампањата односно за важноста за селектирање на отпадот и начинот на кој ова може да се прави. Насловот за училиштата е „Јас сум новиот еко-херој“. Ќе биде споделен и рекламен материјал за сите ученици кои ќе земат учество. Настаните се организраат во општините Чаир, Куманово, Тетово, Битола, Струга, Струмица, Кавадрци и Штип. Секоја општина ќе добие материјали за да ги емитува на своите социјални мрежи, веб страници, локални телевизии и радија, невладини организации, како би можело да сите жители да се информираат. Особено во зимските месеци главна тема ни е загадувањето на воздухот. Како ќе помогне соодветниот третман на отпадот за решавање и на ова тешко прашање? Апсолутно ќе помогне бидејќи ќе се спречи најпрво неконтролираното горење на расфрланиот отпад, отпадот од дивите депонии и од нестандардните локации за отсранување на отпад, каде нема стандардни услови за соодветно депонирање. Дополнително, добро управуваните депонии немаат разнесување на отпад и прашина, што придонесува за намалување на емисиите во воздухот.
Селектирањето и рециклирањето е започнато во нашата земја и во одредени општини имаме подобар резулатат некаде послаб. Најпрво со Законот за управување со пакување и отпад од пакување, се воспоставија првите собирни места за селекција на отпадот од пакување и некаде се создадоа навики за селекција. За успешно имплементирање на селектирањето на отпадот од домаќинствата потребно е да има поголема соработка помеѓу колективните постапувачи за посебните текови на отпад (пакување, батерии, електрични уреди, текстил, гуми, масла и возила) и локалните самоуправи. Прилагодувањето на законите со европската регулатива е само еден аспект на системот на современ третман на отпадот. Капацитетите на општините и јавните комунални претпријатија се слабата алка. Како да се надмине оваа состојба? Ќе се надмине само доколку локалните самоуправи сериозно превземат мерки за промена на однесувањето, да ги искористат сите знаења кои им се нудат од страна на проектите за техничка помош, да ја исклучат политиката од одлучувањето и да соработуваат меѓусебно. Потребно е да се собира надоместокот за смет од сите домаќинста, а не само од 30 или 50 отсто како што има случаи во некои општини. Мора да се постават професионалци во јавните претпријатија, и локалните и регионалните, за да може системите кои ќе се изградат да имаат одржливост и да се развиваат во иднина. Исто така треба повеќе да се работи со граѓаните на подигнувањето на јавната свест. Неодамна Министерството информираше за нова регулатива во ЕУ поврзана со увозот на неопасен отпад. Што значи тоа за Македонија? Иако е несомнено е дека тоа е значаен дел од циркуларната економија, дали навистина земјава има капацитети соодветно да го третира и да го контролира овој процес? Целта на новата Регулатива е да се спречи илегален извоз на отпад од земјите членки на ЕУ во трети земји, заради што од мај 2027 година, Европската Унија воведува построги правила. Извозот на отпадот од зелената листа генерално ќе биде забранет во земјите кои не се членки на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), во која група припаѓа Република Северна Македонија. Исклучок од ова правило би биле земјите, кои иако не се членки на ОЕЦД, имаат капацитети кои ги исполнуваат условите за заштита на животната средина за преработка на овој отпад. Тие земји кои сакаат да увезуваат неопасен отпад од ЕУ потребно е да ја известат Европската Комисија за нивната подготвеност и да ја потврдат нивната способност да го управуваат отпадот на еколошки здрав начин согласно правилата на ЕУ законодавството. За да може Македонија да увезува отпад од ЕУ, Министерството за животна средина и просторно планирање како надлежен орган го пополни барањето врз основа на кое Eвропската комисија ќе одлучи дали земјата ги исполнува условите за управување со отпад и во зависност од тоа ќе одлучи дали ќе биде дел од листата на земји кои ќе можат да вршат увоз на отпад од ЕУ. Што се однесува до контролата, Државниот инспекторат за животна средина, но и општинските инспекторати точно е дека имаат недоволен број на вработени и дека мораат да ги зајакнат капацитетите. Но, од друга страна, кога се однесува на увозот на отпад, Царината е одлично екипирана за да може успешно да ги изврши контролите на влезот во земјата. Доколку се појави било каков сомнеж институциите соработуваат, Инспекторатот ќе биде веднаш известен и ќе се направат итни контроли и анализи. Извор: Новинска агенција МЕТА
