По трагедијата во дискотеката во Кочани, во која животот го загубија 59 млади луѓе и беа повредени околу 200 луѓе, земјата е на колена. Криците на млади луѓе, меѓу кои и деца на возраст од 12-13 години, кои порачуваат дека „Кочани е мртов град и град клекнат на колена“ и дека не им се живее во земјава поради корупција што им ги одзела животите на нивните роднини и пријатели, силно одекнаа низ земјава и ја потврдија колективната ментална траума со која се соочува општеството во моментов. Најголем дел од починатите и повредените се на возраст меѓу 14 и 28 години, односно се практично генерација што растеше во периодот на транзиција на земјата и се жртви на институционалните недоследности во системот. Македонија се соочи со многу несреќи и трагедии што предизвикаа голема болка и тага, но ужасот во дискотеката „Пулс“ ја прелеа чашата, смета социологот професор д-р Илија Ацески.
Во интервју за „Фокус“, професорот објаснува што значи оваа колективна траума за граѓаните од општествен и социолошки аспект, потенцирајќи притоа дека сме земја во која човекот живее во константен страв и не може да се ослободи од чувството дека ќе му се случи нешто лошо. Психичката и менталната енергија во државата е целосно уништена и потребни се итни реформи во образованието, констатира професорот. По првичниот шок од трагедијата што ја зави во црно целата земја, надлежните најавија зајакнати контроли, законски измени и целосно „ресетирање“ на системот, но според социологот Ацески не е потребно реформирање на сите сектори, туку во најважниот – образованието. Разговараше: Орце КОСТОВ ФОКУС: Професоре, дали последната трагедија ја прели чашата?
АЦЕСКИ: Да. Затоа што подолг период се укажува на некои недоследности во спроведување на законите, на правилата, на функционирање на институциите, на корупција, на некое однесување, кое кулминира на овој начин со многу жртви. Кога ќе кажеме дека се прелеа чашата, тоа значи дека трпението на обичниот човек е при крај. Мора нешто да се направи за да почне општеството да живее во еден нормален тек, мора да се решаваат тие фундаментални прашања на секој човек, се работи, сепак, за квалитет на живот.
ФОКУС: Какво општество беше Македонија пред несреќата, а какво е сега?
АЦЕСКИ: Тешко може да се дефинира во една реченица ова. Да се долови каде ние денес се наоѓаме. Тоа е показател на она што се случувало подолг временски период и на ваков брутален начин со многу жртви, ни се даде до знаење како држава дека понатаму не може повеќе на таков начин да функционираме. Говориме за институциите. Сепак, многу повеќе тоа се однесува на тој социјален општествен живот, кој е детерминиран од тоа како работат самите институции: ако како поединец се соочам со многу проблеми денес и посветам многу внимание за нешто што се подразбира дека треба да биде нормално, од нормално движење по улица, па сè до нешто што може да се случи каде што живеам. Кога поединецот ќе се ослободи од тој наплив што го загрозува и доаѓа од институциите, животот ќе биде поквалитетен без разлика на материјалната и социјалната состојба.
ФОКУС: Каква колективна и ментална траума за општеството предизвика оваа трагедија?
АЦЕСКИ: Кога говориме за таа траума, повеќе ги нагласувам социолошките елементи. Човекот како да се прашува во каква заедница живее, се прашува „кој сум јас“, „кои се тие што се задолжени да водат елементарна грижа за мојата безбедност?“. Тука лежи проблемот и големото разочарување и она што сите нè погоди. Ова особено кај младите ќе предизвика активирање на еден поголем одбранбен механизам дека не може сè да прифаќаат и да прават сè на своја рака. Тие мора да се соочат со тоа дека уживањето во мигот лесно може да се претвори во трагична ситуација. Тука се тие гранични нишки на едно елементарно однесување.
ФОКУС: Жртвите се, пред сè, млади луѓе што растеа во овој гнил систем, дали се жртви на нефункционирањето на институциите и на корупцијата во системот?
АЦЕСКИ: Несреќи се случувале и се случуваат. Но, ако една несреќа се случи поради елементарна негрижа на некој кој за тоа е повикан и платен во една институција и тој не реагира, тука се соочуваме со многу пострашно. Оваа несреќа е резултат на десетина недоследности од највисоко ниво до основното елементарно однесување и комуницирање на ниво на соседство. Се шокирав кога разбрав дека еден од оние градоначалници што ги приведоа, живеел на 100 метри од овој објект, никогаш не му паднало на памет да изреагира како човек, не како градоначалник. Или, пак, реакцијата на самата полиција што го знаела тоа. Или реакциите на оние служби. Тука се вмешани многу нешта, корупција, мито, тотална неодговорност и незнаење. Некои од незнаење го правеле тоа. Тоа е најстрашно. Такво нешто од такви причини не смее да се повтори. Сега може да бидеме сите мудри во анализите, но некој бил повикан тоа да го следи и анализира и на некој начин да го менаџира, не реагирал.
НЕ ТРЕБА ДА ГУБИМЕ НАДЕЖ
ФОКУС: На првиот протест во Кочани имаше 12-годишни деца што плачат дека не им се живее во корумпирано општество. Како дозволивме толку мали деца да сфатат дека ова е токсична средина?
АЦЕСКИ: Тоа е уште позастрашувачка состојба некој да зборува во тие години меѓу 12 и 18 години, кога практично се формира една личност. Дете до 13-14 години го доживува тоа, не само како трагедија со жртви, туку трагедија во која сфаќа дека тука нема живот. Сега, кога веќе мора да се мобилизираме внатре во самото општество, не треба да ја губиме надежта дека животот продолжува и тој може да биде далеку подобар. Тоа мора да им се вгнездува во главите на младите за да почнат да ја сакаат својата средина и не по секоја цена да заминат. Нема подобро место за живот од она каде што сте се родиле. И кога ќе го прифатите тоа, кога ќе стане дел од вашето битие, тука може да говориме за здрава средина и општество. Ќе бегаат младите и понатаму, но ќе бидат врзани повеќе за својата средина.
ФОКУС: Свештеникот од Кочани, кој го смируваше револтот на граѓаните ден по трагедијата, рече дека Кочани ќе воскресне по ова, но со него не се сложија голем дел од граѓаните бидејќи траумата е огромна. Може ли Кочани психолошки и социолошки да ги растера црните облаци над него?
АЦЕСКИ: Мора. Во смисла дека треба многу повеќе да се работи. Посебно во сферата на образованието во основно и во средно. Нашето образование, малку образува, но многу малку и воспитува, многу малку всадува вредности, малку ја формира моралната димензија на тој млад човек. Мора да се свртиме радикално и да кажеме дека во основно и во средно образование мора да се формираат одговорни, квалитетни кадри со морален дигнитет, кои ќе ја сакаат својата земја и држава кога ќе работат одговорно во институциите.
ФОКУС: Македонскиот граѓанин во изминативе 33 години се соочи со навистина тешки несреќи, кои доведоа до колективна тага. Каков е социолошкиот профил на граѓанинот денес?
АЦЕСКИ: Се убива менталната енергија на човекот, кој постојано е изложен на трагедии. Телевизиите мора да внесат содржини што ќе го храбрат духот на човекот, да го насочуваат да не биде пасивен, а не да го убиваат со информации, кои ја деградираат неговата личност. Правев една анализа, кога се случи сообраќајната несреќа со Фросина. Се продлабочува нашата траума. За три дена избројав околу 5-6 часа известување за несреќи во Македонија. Тоа е многу. Пушташ телевизор и веднаш црна хроника. Да, телевизијата информира, но и го убива тој менталитет и ни ја одзема енергијата. По ова, ако трагедијата добие други размери, ако премине во обично партиско-политичка пресметка, ако ги продлабочи коруптивните и доволно оформени менталитети во македонското општество, тогаш ни нема спас, како велиме ние, Господ да ни е напомош. Јас работев на теми со урбанизацијата и дивоградбите во Скопје. Ние во цела земја, но особено во Скопје создадовме една неверојатно нездрава животна средина, која нè чини илјадници смртни случаи од загадување. Живеам во зграда каде што нема поглед, нема сигурност од пожари, каде што загадувањето е големо, кога се чудам каде да паркирам, кога не се движам бидејќи немам тротоар. Сето тоа го прави мојот живот неквалитетен и ја урива мојата енергија за оптимизам дека може нешто да биде подобро.
ФОКУС: Може ли по ова граѓаните да излезат од зоната на комфорот или дефетизмот, да бидат похрабри да ги пријавуваат аномалиите на системот, да преземат граѓански чекори?
АЦЕСКИ: Тоа е веќе поттикнато, но до кога ќе трае. Веројатно по три до пет месеци ќе заборавиме на тоа. Кој се сеќава на болницата во Тетово или несреќата на Ласкарци, иако судските случаи сè уште траат. Тоа зависи од мобилизацијата на институциите и на оние луѓе што се платени за тоа. Но, тие се добар дел партиски војници вработени, неспособни. Кога тој сегмент – институциите ќе се разбудат, јас како граѓанин нема да правам прекршоци од секаков тип. Од моето однесување на обичен граѓанин и однесувањето како вработен и одговорен во институција, се добиваат два елементи на културна корупција. Кога ќе ги споредиш недостатоците на институциите, дури и во образованието, системот произведе култура на корупција. Тој што е покултурен во тој поглед, тој повеќе профитира.
ПОТРЕБНА Е НЕОДМАЗДНИЧКА АКЦИЈА
ФОКУС: Може ли да се создаде некоја критична маса да направи коренити промени ова да не се случи или, пак, таа маса веќе се иселува од земјава?
АЦЕСКИ: Критичната маса ќе се формира кога јас како поединец ќе го разберам тоа. Ние сега лесно се откажуваме. Резултатот од откажувањето во општествен контекст е следен: дека јас и со неработа и со неодговорност сум платен исто или можеби повеќе сум платен од тој што навистина работи и се труди. Тој што работи и се труди, многу лесно е исклучен од таа средина, исфрлен е, изрод е, не може да се вклопи во таа средина. Сега имаме обратна слика, наместо да ги исфрлиме или презираме оние што не работат, ги презираме оние што работат. Еве го резултатот. Таа критична маса е создадена во коруптивна сфера или сфера на културна корупција. Јас сум културно корумпиран. Што значи тоа: „баш ми е гајле за сè“, „ама имаш одговорност, но добро никој не бара ништо од мене“, „ама се случило нешто лошо, па добро тоа е“. Еве до каде стигнавме во општеството со овие одговори.
ФОКУС: Владата најави борба против корумпираниот систем и носење нови закони. Каде треба да почнеме, што е најважно за општеството, здравство, образование…?
АЦЕСКИ: Сега треба една трпелива акција, неодмаздничка, да почнат процесите најмногу во образованието, каде што ќе се создава една нова перцепција. Долго време бев дел од образованието и мора да се менува во тој поглед. Потребни се многу едноставни, но радикални чекори, не одмазднички. Ќе правиме нешто што ќе доживее на подолг рок сериозно подобрување. Едноставните потези ги анализирав во образованието и урбанизмот. Ако вие имате една нелегална градба, државата носи одлука дека тој објект ќе биде одземен, па повелете градете понатаму. Ако се прави интервенција, на пример: ако не го санирате тоа и тоа за одредено време, ние тоа ќе го направиме на ваша сметка. Ги следев реформите за високо образование, бев дел од тој болоњски систем, бев дел од тоа кога Груевски почна да прави нешто. Сите тие реформи доведоа до урнисување на образованието и никој притоа не се праша „дај да видиме кој е квалитетот на овие институции што произведуваат кадри, кои потоа ќе работат во институциите“. Да видиме што сте научиле за овие пет години. Во една независна комисија, тело што ќе покаже што сте научиле и покрај дипломата. Ако не сте научиле, назад во клупа или нека ви ги вратат парите. Вие господине немате право на државна служба.
ФОКУС: Впечатокот е дека нема поместување во образовните ,,реформи“, како да тргнеме напред?
АЦЕСКИ: Нашето високо образование е 30 години закопано во ров. Дојде ново време на вештачка интелигенција и нови технологии, ние поим немаме. Државата треба да бара да се даде квалитетен образован кадар. Зборувам за сакатење на младите, ако ве осакатат на тие 24 години и ви го земат најсилниот период од животот, од вас ќе направат послушно суштество. Илјадници млади упропастивме. На УКИМ, 90 проценти од тие што дипломирале не го работат тоа што го учеле. Ова е уште поголема и долгорочна трагедија, која не може баш така да се елиминира. Се сеќавате кога Никола Груевски донесе едно решение по секоја втора година да се прави тестирање на студентите. Јас испит држам и им викам, колеги не е важно што ќе пишам јас, внимавајте во февруари ќе полагате тестови да видите колку вие сте научиле. Не помина кратко време, сите излегоа на улица. Не ме разбирајте погрешно, им реков не е страшно тоа, туку преку тоа ќе се видеше кој држи предавања, кој не.
ФОКУС: Системот во една земја го градиме ние граѓаните преку институциите. Но, и ние граѓаните треба да го почитуваме и негуваме. Ќе се освестиме ли конечно дека мора да почнеме од нас, дека не треба да бараме врски за петка, дека треба да возиме со појас поради безбедност, не поради одбегнување казна, да не бараме пријател да ни ја заврши работата?
АЦЕСКИ: Ќе се освестиме во оној момент кога самата институција ќе го побара тој квалитет. Свеста не произлегува од поединецот, тоа е голема заблуда, туку институцијата ја создава таа атмосфера за да може кај поединецот да се всади нешто вредно. Ако вие се побуните сами против системот, ќе ве направат ненормален.
ДА СЕ СОЗДАДЕ КРИТИЧНА МАСА
ФОКУС: Следниот викенд ќе продолжат забавите и концертите. Тоа ќе биде тест за младите и нивните родители. Очекувате да покажеме одговорност?
АЦЕСКИ: Очекувам повеќе. Тоа што е видливо во угостителските објекти ќе биде отстрането, но тоа ќе трае сè до оној момент сè додека подзаборавиме на ова. Јас сум малку оптимист дека нешто сепак ќе тргне на подобро. Да се создаде една критична маса и за четири-пет години да дојдеме до некоја ситуација на нормалност .
ФОКУС: Оваа несреќа ја загуби и надежта, професоре. Како да ја вратиме барем неа?
АЦЕСКИ: Можеме да си ја вратиме во оној момент кога ќе поверуваме дека институциите не работат само за профит, дека таа културно коруптивна состојба или тој процес ќе прекине на некој начин и ќе добиеме јасна слика дека сепак законите и правилата владеат во Македонија. Текстот е објавен на 27 март 2025 година во неделникот „Фокус“, во бројот 1.538.
