Од крајот на Втората светска војна, САД сфатија дека нивната моќ не произлегува само од воениот арсенал, географската позиција или бројноста на населението, туку и од моќта на примерот, вредностите и културата. Тоа е концептот на „мека моќ“, формулиран од американскиот научник Џозеф Нај. Одлуката на администрацијата на претседателот Доналд Трамп да го прекине или да го суспендира финансирањето на некои од најважните институции што со години одиграле клучна улога во јавната дипломатија на САД – како што се УСАИД, Гласот на Америка (Voice of America – VoA) и Радио Слободна Европа (RFE/RL) – претставува драматичен и опасен пресврт во начинот на кој Соединетите Американски Држави ја проектираат својата моќ, интереси и вредности во светот. Овие потези официјално се претставени како дел од поширока реформа на федералната потрошувачка. Обид за враќање на ефикасноста и обезбедување дека парите на американските даночни обврзници се користат во согласност со националните интереси.
На површината, ваквото образложение може да звучи рационално, особено за влада што има намера да спроведе институционална реорганизација. Сепак, причините за овие одлуки одат подалеку од буџетските заштеди. Всушност, овие мерки се резултат на политиката на администрацијата на Трамп, позната како „Америка на прво место“ (America First). Таа политика се заснова на скептичен пристап кон меѓународните ангажмани и глобалните институции, со цел ограничување или укинување на инструментите на мека моќ што се сметаат за „преекспонирани“ или „неефикасни“. Овој пристап ја предизвикува традиционалната американска стратегија на користење на јавната дипломатија како алатка за промовирање на демократијата и за проширување на глобалното влијание на САД. Дополнително, тој ризикува да го ослабне еден од најважните стратешки адути што САД историски го имале на меѓународната сцена: меката моќ и способноста да се обликува глобалното јавно мислење преку дипломатско и културно влијание.
Меката моќ како инструмент на надворешната политика на САД
Од крајот на Втората светска војна, САД сфатија дека нивната моќ не произлегува само од воениот арсенал, географската позиција или бројноста на населението, туку и од моќта на примерот, вредностите и културата. Тоа е концептот на „мека моќ“, формулиран од американскиот научник Џозеф Нај, кој се однесува на способноста на државите да ги привлечат другите кон своите вредности и интереси без употреба на сила или закана. Токму преку меката моќ, САД изградија мрежа на сојузи, помогнаа во стабилизирањето на многу региони и ги проширија моделите на демократско владеење. Во тој контекст, УСАИД со децении беше еден од најефикасните инструменти на ваквиот пристап. Помошта за економски развој, поддршката за граѓанското општество и инвестициите во образованието и здравството создадоа сојузници, стабилизираа кризни региони и помогнаа во изградбата на демократски институции. Иако некои глобални проекти на УСАИД беа спорни и не секогаш целосно оправдани, како на пример дистрибуцијата на илјадници оброци за борци поврзани со терористичката организација Ал-Каеда во Сирија, или пак доделувањето шест милиони долари за промоција на туризмот во Египет.
Од друга страна, Гласот на Америка и Радио Слободна Европа беа независни и храбри гласови што ги информираа граѓаните во најпотиснатите делови на светот, каде што слободата на изразување е луксуз. Затворањето на овие институции директно ја поткопува способноста на САД да бидат кредибилни, да ги проектираат вредностите што ги направиле модел за општества ширум светот, но и да ги унапредат своите интереси на мирољубив начин.
Ослабнувањето на меката моќ на САД и добивката на ривалите
Секоја можна буџетска заштеда што би можела да се постигне со целосно затворање на УСАИД или со укинување на професионални медиуми како Гласот на Америка и Радио Слободна Европа е занемарлива во споредба со долгорочната штета што овие потези ја носат. Вистинската цена е губењето на довербата, влијанието и престижот на САД во светот, со што се ослабнува и нејзината позиција како гарантор на либералниот меѓународен поредок. Во време кога Русија и Кина веќе ја препознаа важноста на меката моќ како стратешко оружје еднакво важно како и воениот арсенал, двете држави инвестираа милијарди долари во проширување на своето глобално влијание. Кина, преку огромниот проект „Еден појас, еден пат“, не само што изгради патишта, пристаништа и железници во Африка, Азија и Балканот, туку создаде и длабока економска зависност на земјите домаќини од Пекинг, поврзувајќи го нивниот развој со геополитичките интереси на Кина.
Но, кинеското влијание не застанува на инфраструктурата. Во исто време, медиумите финансирани од кинеската држава, како CGTN и Синхуа, градат нови наративи што го прикажуваат авторитарниот модел на Кина како „постабилна“ и „поефикасна“ алтернатива на западната либерална демократија. Од своја страна, Русија преку своите меѓународни медиуми како RT (Раша тудеј) и Спутник, воспостави софистицирана пропагандна машинерија која има цел да ги поткопа западните вредности и да шири дезинформации во најранливите региони на светот, вклучително и на Балканот. Оваа стратегија, која се заснова на државна контрола и ограничување на информациите, е во целосен контраст со традиционалниот пристап на САД, кои историски ја поддржуваа слободата на медиумите, плурализмот и демократските вредности како главни начини за ширење глобално влијание. Додека САД ја користеа својата мека моќ за поттикнување и зацврстување на демократските системи и вредности, Кина и Русија се фокусираат на јакнење на нивното влијание преку манипулација на јавното мислење со контролирани и централизирани наративи.
Повлекувањето на САД од теренот на јавната дипломатија преку затворањето на овие инструменти е повеќе од тактичко отстапување. Тоа е свесно откажување од стратешки простор во корист на геополитички ривали. Во отсуство на „гласот на Америка“, празнината што се создава брзо ќе ја пополнат пропагандата од Москва и Пекинг, кои веќе ја имаат зајакнато својата присутност во многу региони каде што САД некогаш имаа неприкосновено влијание. Но, ова откажување нема да има последици само по имиџот на САД, туку и по самата архитектура на глобалните демократски вредности, која може неповратно да биде загрозена ако остане без својот најмоќен заштитник.
Последиците од прекинот на финансирањето во Западен Балкан
Западен Балкан, каде САД вложија значителни средства по завршувањето на војните од 90-тите, е јасен пример за непосредните последици од ова повлекување. Од 2020 година до денес, САД обезбедија околу 1,7 милијарди долари помош за шесте земји од регионот, поддржувајќи реформи во правосудството, економскиот развој и слободните медиуми. Ненадејното суспендирање на овие проекти сериозно оштети многу организации што работат на унапредување на човековите права, независност на медиумите, борба против корупција и поттикнување на доброто владеење. Во тој контекст, организации како Косовскиот центар за рехабилитација на жртви на тортура (KRCT) се само една од многуте институции низ Балканот што беа сериозно погодени од кратењата на фондовите на УСАИД. И во Албанија беа погодени многу програми, како што е „Дигитализација и отпорност на критичната инфраструктура на УСАИД (CIDR)“, која нудеше услуги за тестирање на кибер-безбедносната издржливост, или Специјалната антикорупциска структура (SPAK), која од нејзиното основање добиваше силна финансиска и логистичка поддршка од американската администрација.
Долгорочните последици од оваа политика
Администрацијата на претседателот Трамп може лесно да ги оправда овие одлуки како дел од внатрешна фискална политика. Но за надворешната политика на САД, тие претставуваат удар со тешки последици. Во свет каде што вистинската борба е за влијание, меката моќ е поважна од кога било. Ако САД се откажат од оваа улога, тоа место ќе го заземат сили што не ги споделуваат истите вредности и интереси. Штетите предизвикани од овие одлуки може да имаат последици што ќе траат многу подолго од мандатот на оваа администрација. Брзите трансформации во меѓународниот систем, јакнењето на влијанието на авторитарните режими и нарушената доверба во САД на глобалната сцена ќе остават рани кои ќе се лечат со децении, со што се наметнува потребата од долгорочна и стабилна стратегија за обновување на сојузништвата и повторно воспоставување на меѓународната доверба.
Республика
Автор: Алфред Малеку (Авторот е доктор по политички науки и професор по меѓународни односи и компаративна политика на Факултетот за политички науки во рамките на УБТ Колеџ, Косово)
