Соединетите Американски Држави (САД), од 31 јануари 2025 година, имаат 398 активни санкции против поединци, компании и организации од Западен Балкан. Имено, најмногу санкции се однесуваат на Босна и Херцеговина (177), потоа Србија (80), Косово (60), Северна Македонија (46), Албанија (23) и Црна Гора (11), а една казнена мерка е поврзана и со лице од Хрватска. Гласот на Америка ја создаде првата база на податоци за истражување која ги вклучува сите санкции наметнати од Канцеларијата за контрола на странски средства на Министерството за финансии на САД (ОФАЦ) и санкциите наметнати од Стејт департментот во периодот 2017-2024 година.
„Санкциите се една од најважните алатки на надворешната политика на САД“, вели Ричард Нефеј, експерт за санкции, кој до неодамна беше координатор на Стејт департментот за глобална борба против корупцијата.
„Тие ни даваат можност да се справиме со непријателски актери и да вршат притисок врз оние што сакаме да донесат одредена политичка одлука, додава тој.
Џон Смит, поранешен директор на ОФАЦ, вели дека примарна цел на американските санкции е „да се спречат и одвратат одредени активности загрижувачки и да се натераат поединците да го променат своето однесување“. Тој додава дека е важно да се спомене дека повеќето американски санкции, вклучително и оние за Западен Балкан, не се насочени против држави во целина, туку против поединци и организации.
САД воведоа санкции кон Западен Балкан главно во два временски периоди. Помеѓу 2001 и 2004 година, тие беа наметнати поради воени злосторства, дестабилизација на државите и закана за мирот по распадот на Југославија. По подолг период со само неколку санкции годишно, овие политички мерки повторно станаа актуелни од 2021 година и главно се однесуваат на корупцијата, загрозувањето на мирот и стабилноста, како и на руската инвазија на Украина. Меѓу другото, во последните четири години се санкционирани многу високи функционери, како што се претседателот на Република Српска во Босна и Херцеговина, Милорад Додик, министрите во Владата на Србија, Александар Вулин и Ненад Поповиќ, поранешен премиер на Северна Македонија, Никола Груевски, поранешен претседател на Србија и Црна Гора, поранешен премиер на Српска и Црна Гора, Фадил Новалиќ. „Во текот на изминатите неколку години видовме многу различни актери во Западен Балкан, кои ја загрозуваат стабилноста на земјите во регионот.
„Тие можат да го направат тоа на различни начини, со поткопување на демократските процеси, загрозување на човековите права или вклучување во корупцијата што ги мачи овие земји“, вели Нефеј, кој сега е виш научен соработник на Универзитетот Колумбија.
Гласот на Америка потврди дека другите санкции за Западен Балкан најчесто се воведуваат за тероризам, организиран криминал и трговија со дрога.
Уште нови санкции за Додик и неговите соработници
Од војните во поранешна Југославија, американските претседатели годишно ја обновуваат вонредната состојба за регионот на Западен Балкан, што го олеснува одржувањето на старите санкции и воведувањето нови. Се најавуваат санкции и од причини кои претставуваат закана за националната безбедност на САД, врз основа на правни акти или претседателски декрети. Поголемиот дел од санкциите во базата на податоци на Гласот на Америка беа наметнати од ОФАЦ – 341 – и тие се категоризирани во различни списоци. Најголема е листата „Балканска“ со 152 лица и 16 компании и организации. Меѓу другите, во него се вклучени воените злосторници Радован Караџиќ, Веселин Сливачанин, Милан Мартиќ и Ратко Младиќ, членови на семејството на Слободан Милошевиќ, како и организации како што се четничкото движење Равнагоре и АНА.
Колку се ефективни санкциите?
При наметнувањето санкции, најчесто наведуваните оправдувања за последиците вклучуваат забрана за влез во САД, замрзнување на имот и бизниси во САД и забрана за активности со американски компании и граѓани. Со оглед на тоа што оние кои се санкционирани од Западен Балкан често немаат средства или финансиски интереси во САД, и во многу случаи продолжуваат да учествуваат во јавниот живот, да се кандидираат за функции и да освојуваат илјадници гласови на избори и да имаат важни функции, јавноста често ја доведува во прашање ефективноста на санкциите.
Руџеро Скатуро, аналитичар во Глобалната иницијатива против транснационалниот организиран криминал, е еден од авторите на извештајот за ефективноста на санкциите во Западен Балкан, објавен во декември 2024 година. Тој за Гласот на Америка вели дека влијанието на санкциите не е исто во сите земји. На пример, вели Скатуро, во Албанија и Северна Македонија имало случаи кога политичарите и владејачките партии се дистанцираат од санкционирани поединци за да го заштитат својот углед.
„Спротивно на тоа, во земји како Босна и Херцеговина и Србија, ние дефинитивно идентификувавме сосема различни сценарија, каде што поединци напредуваа на високи министерски позиции и поважни улоги отколку што имаа пред да бидат санкционирани“, наведува Скатуро, додавајќи дека ова придонесува за перцепцијата дека американските санкции имаат ограничена ефикасност.
Александар Вулин беше вклучен во списокот на ОФАЦ „ЕО 14033“ во јули 2023 година, кога беше на чело на Српската безбедносно-разузнавачка агенција (БИА), поради „вмешаност во транснационален организиран криминал, нелегални операции поврзани со наркотици и злоупотреба на јавна функција“. Во ноември тој поднесе оставка, велејќи дека тоа е отстапка за САД и Европската унија (ЕУ) да не ја уценуваат Србија. Меѓутоа, во април 2024 година стана вицепремиер на Владата на Србија.
Колку често ОФАЦ ги ажурира податоците?
Податоците на ОФАЦ не се секогаш целосни и точни, па некои имиња се погрешно напишани, а многу постари санкции не ја спомнуваат земјата точно, каде за некои на пример, пишува „Србија и Црна Гора“. Во овие случаи, Гласот на Америка додаде податоци во својата база на податоци врз основа на земјата на раѓање или земјата во која поединецот или компанијата ги извршил активностите за кои е санкциониран. ОФАЦ повремено, но не редовно, ги ажурира податоците на своите списоци – на пример, кога некое лице на списокот ќе почине или кога ќе се појават други причини за укинување на санкциите.
Скатуро вели дека неговата анализа покажала дека многу лица под санкции го злоупотребуваат ова и „се претставуваат како жртви на политичка дискриминација во САД или ОК“, додека во земји како БиХ, јавната поддршка за санкционираните понекогаш се зголемува, „особено кога санкциите се сметаат за политички мотивирани или неправедни“. Соговорниците на Гласот на Америка велат дека една од последиците на американските санкции треба да биде реакцијата на локалните институции, кои потенцијално би ги истражувале податоците од оправданоста на санкциите. Во пракса, тоа ретко се случува.
Упатените за Гласот на Америка се согласуваат дека американските санкции би биле поефикасни кога ќе ги наметне Европската Унија, каде што функционерите и компаниите имаат имот и финансиски интереси, но и многу почесто патуваат во европските земји. Сепак, досега членките на ЕУ не се договорија за санкции за Западен Балкан. На пример, Унгарија и нејзиниот премиер Виктор Орбан се против санкциите за Додик, иако Европскиот парламент го предложи тоа. Стејт департментот и ОФАЦ не одговорија на прашањата на Гласот на Америка за ефективноста на санкциите.
