Случајот Теучитлан предизвика нов бран незадоволство во Мексико, поради начинот на кој властите ја водеа истрагата и неуспехот да го спречат растечкиот тренд на убиства и исчезнувања што го обележа мексиканското општество откако претседателот Фелипе Калдерон ја започна својата „војна против дрогата“ во 2006 година.
Броевите одразуваат само дел од катаклизмата што ја предизвика оваа акција, но тие се доволни: повеќе од 400.000 убиства од 2006 година, повеќето од нив поврзани со насилство поврзано со дрога, над 127.000 се водат како исчезнати, додека десетици илјади луѓе се внатрешно раселени поради страв од насилство. Две децении подоцна, тоа продолжува, и покрај драматичните политички промени предизвикани од победата на Андрес Мануел Лопез Обрадор во 2018 година, а потоа и од неговата наследничка Клаудија Шајнбаум во 2024 година.
Мексиканското општество ќе ги чувствува последиците од овие настани со децении. За мексиканскиот антрополог Клаудио Ломниц, очигледната загуба на монополот на државата врз насилството е симптом на подлабока, фундаментална промена. „Тоа не е војна“, вели тој во својата книга „Суверенитет и изнудување“ (2024).„Насилството во Мексико е начин на живот, а наспроти него стои нова земја која сè уште не знае што е нејзиниот устав и како да го разбере своето наследство.“
Ломниц е признат аналитичар на мексиканското општество и култура. Роден е во Чиле во 1957 година и се преселил со семејството во Мексико во 1968 година, во времето на студентското движење и масакрот во Тлателолко. Студирал антропологија на Стенфорд во 1980-тите, а од 2006 година предава на Универзитетот Колумбија. Преку своите колумни во мексиканските весници „Екселсиор“ и „Ла Хорнада“, како и во списанието „Нексос“, учествува во јавната дебата во земјата. Во книги како што се „Излези од лавиринтот“ (1993) и „Длабоко Мексико, тивко Мексико“ (2000), тој го анализирал мексиканскиот национализам, додека во книгата „Смртта и идејата за Мексико“ (2005) ја проследил тотемската важност на смртта во културата на оваа земја низ неколку векови – од основачкото насилство на шпанските конквистадори до современите култови на Светата смрт (La Santa Muerte). Тој е исто така автор на историски книги како што е „Враќањето на другарот Рикардо Флорес Магон“ (2014), која ги истражува транснационалните врски меѓу мексиканските анархисти и нивните американски симпатизери во периодот пред Мексиканската револуција. Во малку поличен тон, во книгата „Нашата Америка“ (2021) тој дава трогателна хроника на повеќекратните егзилации на неговото семејство – од Германија и Бесарабија до Перу, Чиле и Мексико.
Во книгата „Суверенитет и изнудување“, Ломниц го привлекува вниманието кон современиот момент, тврдејќи дека насилството во „војната против дрогата“ е поврзано со појавата на нов државен систем. Книгата е заснована на предавањата што ги одржа во 2021 година по повод неговиот прием во Мексиканската академија на науките и уметностите (Colegio Nacional). Тој нуди структурни објаснувања за тековната криза со дрога во земјата, отфрлајќи ги симплистичките морализирачки рамки што преовладуваат во мексиканската јавност. Шпанскиот издавач прво ја наслови книгата El tejido social rasgado – „Раскината социјална ткаенина“, израз што често се користи во Мексико за да се опише изгубената социјална кохезија што треба да се обнови со враќање на старите вредности. Но, Ломниц верува дека таквата реторика не нуди вистински увид во причините за губењето на социјалната кохезија, ниту во механизмите на нејзиното функционирање.
Опремен со алатките на антрополошката анализа, Ломниц презентира впечатливи увиди во широк спектар на теми во шесте поглавја од својата книга: од промени во организацијата на мексиканската полиција до промени во организацијата на нарко-картелите, од развојот на сивата економија до промени во локалните практики на киднапирање невести во рурално Мексико.
Нејзина главна цел е да ја објасни трансформацијата на мексиканската држава од 1980-тите до денес. Во центарот на неговата анализа е неолибералниот проект, кој го започна претседателот Мигел де ла Мадрид во раните осумдесетти години и драстично го забрза претседателот Карлос Салинас де Гортари, со цел интегрирање на Мексико во глобалните пазари и, особено, продлабочување на врските со Соединетите Американски Држави преку Северноамериканскиот договор за слободна трговија (НАФТА). Според Ломница, неолибералната трансформација на Мексико вклучуваше не само брза приватизација и дерегулација на економијата, туку и правни и полициски реформи кои номинално беа дизајнирани да го прошират „владеењето на правото“ и со тоа да обезбедат еднакви услови за пазарна конкуренција.
Буџетите на полицијата растеа, платите се зголемуваа, а обуката се подобруваше, поткопувајќи го системот на партиско регрутирање и неформални врски. Тој опишува како полицијата претходно дејствувала како механизам за „регулирање на неформалноста“, која главно се состоела од полицајци кои извлекувале кирија од локалните бизниси и криминалци. Иако неефикасен во решавањето на кривични дела или спроведувањето правда, овој систем сепак одржувал некаков вид ред. Според него, неолибералниот обид за наметнување нов сет правила наиде на отпор од тој неформален систем, делумно го уништи и го остави Мексико во опасна ничија земја помеѓу конкурентски правни концепти – „остров на права“ опкружен со „море од принуда“.
Распаѓањето на неформалниот систем се совпадна со уште два клучни превирања. Едниот беше падот на хегемонијата на владејачката Партија на институционалната револуција (Partido Revolucionario Institutional – PRI), која, по очигледната изборна измама на претседателските избори во 1988 година, беше принудена да попушти пред сè посилните барања за демократизација на земјата. Во 2000 година, ова конечно доведе до нејзино повлекување од власта на претседателско, а потоа и на државно и локално ниво. Плурализацијата на политичката сцена само ги зголеми можностите за корупција. Секоја последователна влада иницираше свои правни и полициски реформи, од кои ниту една не беше целосно спроведена, што дополнително ја зголеми конфузијата во општеството.
Друга промена се случи во сферата на нелегалната економија на Мексико. Во 1980-тите, кога кокаинот стана подеднакво баран меѓу американските потрошувачи како марихуаната и хероинот, мексиканските криминални организации престанаа да бидат обични посредници за колумбиските добавувачи и почнаа сами да го водат бизнисот. Географијата на криминалната моќ исто така се промени: контролата на шверцерските патишта до САД – преку Тихуана и Мексикали до Калифорнија на запад, и преку Рејноса и Матаморос до Тексас на исток – стана подеднакво важна како и контролата на полињата со афион и плантажите со канабис. Последователниот пораст на метамфетаминот и другите синтетички дроги дополнително ги промени овие модели: увозот на хемиски прекурсори од Источна Азија ги направи мексиканските пацифички пристаништа и внатрешни објекти цел на жестока конкуренција.
Под товарот на овие случувања, мексиканската држава престана да извршува многу основни функции, што доведе до сè почеста употреба на државно насилство и злоупотреба на моќ. „Војната против дрогата“ е најочигледниот симптом на оваа дисфункција: иако нивоата на насилство растеа дури и пред 2006 година, продлабочувањето на милитаризацијата на одговорот на државата на организираниот криминал доведе до постојан пораст на жртвите. Воените операции убија голем број цивили, додека распарчувањето на картелите доведе до смртоносни судири околу поделбата на пленот.
Ломниц ја сумира деструктивната комбинација на немоќ и насилство на мексиканската држава со фразата „многу суверенитет, малку правда“. Според него, овие два елементи се меѓусебно поврзани: на пример, токму затоа што државата не е во можност ефикасно да спроведува правда, војската прибегнува кон вонсудски егзекуции како израз на суверена волја. Според Ломница, оваа подготвеност за насилство покажува дека, спротивно на аспирациите на Лопез Обрадор и многумина од мексиканската левица да го „повратат“ националниот суверенитет, „една од ретките карактеристики што мексиканската држава сè уште не ја изгубила е нејзината способност да го остварува својот суверенитет“. Всушност, еден од белезите на новиот политички систем на Мексико е она што тој го нарекува „вишок на суверенитет“.
Колку е убедлива оваа анализа? Ломниц е сигурно во право кога тврди дека мексиканската држава функционира поинаку денес отколку пред неколку децении. Тој јасно го одделува својот опис од двата доминантни политички наративи на современата мексиканска историја. Од една страна, тоа е идејата за „демократска транзиција“ од ерата на Партијата на институционалната револуција, за која нејзините застапници тврдат дека триумфално го вовела Мексико во 21 век и била успешна до 2018 година. Од друга страна, тука е „Четвртата трансформација“, која Лопез Обрадор ја прогласи во 2018 година, претставувајќи ја како вистинска демократизација на Мексико, заснована на визија за национална обнова еднаква на трите претходни епохални пресвртници: независност од Шпанија, либералните реформи на Бенито Хуарез во средината на 19 век и Мексиканската револуција на почетокот на 20 век. За Ломница, двата самодоволни наративи го превидуваат далеку позначајното појавување на нов државен поредок, кој започна под Партијата на институционалната револуција и продолжи под сите последователни администрации, вклучително и онаа на Лопез Обрадор.
Но, разликите што тој ги воспоставува – формално наспроти неформално, односно владеење на правото наспроти неформална економија – честопати се преклопуваат и се замаглуваат во реалноста. Всушност, ова не се одделни сфери, туку меѓузависни делови од еден ист систем кои само се категоризираат и третираат различно. Неформалните механизми на корупција преку кои функционираше мексиканската полиција (и сè уште функционира, и покрај неолибералните реформи) се одличен пример за ова. Тие механизми функционираа како што функционираше Лом.
Проблемот со историската перспектива се појавува и на други места во описот на Ломниц. „Вишокот на суверенитет“ што тој го дијагностицира се смета за карактеристика на модерната мексиканска држава – но очигледно не и на државата управувана од Партијата на институционалната револуција во поголемиот дел од 20 век. Дури и според неговите сопствени стандарди, тоа не држи вода: ако вонсудските егзекуции од страна на војската се индикатори за вишок суверенитет, тогаш сигурно употребата на одреди на смртта за потиснување на левичарските герилци во 1960-тите и 1970-тите години би спаѓала во таа категорија. Покрај тоа, според неговите стандарди, ваквите акти уште повеќе се вклопуваат во дефиницијата, бидејќи тогаш синџирот на команда што ги поврзуваше со централната суверена власт – претседателот – беше многу појасен отколку што е денес.
Секако, обемот на насилство значително се зголеми од деновите на таканаречената Валкана војна. Но, репресивната моќ на претседателот од Партијата на институционалната револуција беше многу покоординирана од она што Лопез Обрадор или Клаудија Шајнбаум го имаат на располагање денес. Многу од примерите што ги наведува Ломниц всушност не укажуваат на прекумерна централизација на суверенитетот, туку на спротивното: губење на централната контрола и фрагментација на суверената моќ. Тоа може да се нарече „вишок“ само во смисла на мултипликација. Бројот на актери што го практикуваат она што изгледа како суверена волја експоненцијално порасна. Од таа перспектива, амбициите на Лопез Обрадор да го „поврати суверенитетот“ изгледаат како уште еден вид заблуда, реторички маневар за компензација на сè послабиот државен апарат.
Сепак, основниот увид на Ломниц останува точен – нешто се променило во начинот на кој функционира државата. Мексико треба да се гледа во поширокиот контекст на Латинска Америка, каде што бројни други земји претрпеа неолиберална трансформација во 1990-тите и каде што владите се соочуваат и со ескалација на насилството меѓу нарко-картелите и општата несигурност. Во оваа ситуација на криза, владите низ целиот регион ја зајакнуваат репресивната улога на државата и постепено ја милитаризираат спроведувањето на законот. Бруталниот модел на масовно затворање на Букеле во Ел Салвадор и трајната вонредна состојба на Нобоа во Еквадор се само најекстремните примери. Во исто време, во поголемиот дел од регионот, државата се повлекува од обезбедувањето јавни добра под притисок на мерките за штедење – додека обезбедува пристап до пазарите за голем капитал. Мексико се издвојува од овие регионални трендови во голема мера затоа што Лопез Обрадор се обиде да ја комбинира штедењето со зголемени јавни инвестиции во одредени сектори, тврдејќи дека тоа ги фаворизира сиромашните пред интересите на инвеститорите. Но, инаку, Мексико се вклопува во поширок модел на ескалација на милитаризацијата и слабеење на државата.
Постепеното напуштање на социјалната помош, растечкиот акцент на државната принуда, зачувувањето на пазарот: зарем ова не ја опишува самата суштина на неолибералната држава, а не некој нов феномен? Ако е така, зарем она што го гледаме во Мексико и на други места во Латинска Америка не е следната фаза во еволуцијата на државата создадена од неолиберализмот, наспроти фантазијата за владеење на правото и транспарентни пазари што некогаш ги промовираа нејзините идеолози? Неолибералниот проект можеби е во урнатини, но неговите остатоци продолжуваат да ја обликуваат траекторијата на Латинска Америка, а редот што го остава зад себе, со срушен легитимитет и разнишан државен суверенитет, продолжува да го обележува модерниот момент на критичен начин.
Извор: Tony Wood, Stricken Leviathans — Sidecar
Превод: Либертас
