Во сосема оправдан гнев, во Кочани се случија протести, а и на други места луѓе повикуваа на протести. Но, поголем дел, според моето видување на јавното расположение, не го сметаа протестот за еднаков и чист како почитта, особено не во денови на жалост. Причината за тој став не беше апатија, туку антиципирање на појава на политички хиени – оние што секоја криза ја претвораат во можност за профит. Сè уште не ми поминува тагата. Ќе се обидам ова да биде мојата последна колумна во која директно се зборува за трагедијата во Кочани. Би сакал да го изложам своето гледиште на настаните кои произлегоа од оваа трагедија која нè остави во шок и тага. Граѓаните реагираа, на три начини кои имаат допирни точки, но и суштински разлики: едни оддадоа почит кон загинатите, други посакаа протест против „системот“, но се појавија и трети – политички хиени – оние што ја користат кризата за свои цели. Овие категории не се само одраз на моментот, туку и огледало на подлабоките проблеми со кои се соочуваме како општество. Почитта како прв импулс Би рекол цела Македонија оддаде почит на загинатите. Немаше индиферентни, незаинтересирани или недопрени од оваа несреќа. Неподелени по ниедна основа, се обединивме во тага. Свеќи, цвеќиња и тивки собири ја исполнија земјата резултирајќи со спонтан, човечки одговор на трагедијата. Ова беше израз на солидарност и болка, без политичка позадина, без задни намери, чиста емпатија или сочувство со семејствата на настраданите.
Во сосема оправдан гнев, во Кочани се случија протести, а и на други места луѓе повикуваа на протести. Но, поголем дел, според моето видување на јавното расположение, не го сметаа протестот за еднаков и чист како почитта, особено не во денови на жалост. Причината за тој став не беше апатија, туку антиципирање на појава на политички хиени – оние што секоја криза ја претвораат во можност за профит. Оваа воздржаност, дополнета со неумесни коментари на социјалните мрежи, некои ја протолкуваа како „забрана од власта и нејзините загари“, иако објективно гледано, такво нешто немаше – властите јасно кажаа дека протестите се демократско право и дека имаат потполно разбирање за протестот како одговор на трагедијата. Протестот како еволутивен рефлекс Сепак, се појавија и протестите – произлезени од гневот кон системот. Сметам дека тоа е природен, еволутивен импулс: кога ќе се случи трагедија, луѓето сакаат да дејствуваат, некако да помогнат, да спречат повторување и конечно да го изразат револтот. Но, протестите останаа во прв момент апстрактни. Разни пароли одекнуваа, но без јасни барања, како на пример – реформи во инспекциите, казни за конкретни службеници, нови стандарди и слично. Тоа беше повеќе гневен крик отколку план. Гневот е разбирлив, бидејќи ова не е само несреќа. Овде има додаток: системски пропусти, корупција и, според искуствата од минатото, неказнивост кои ја овозможија катастрофата. Сепак, без насока, без барања, без конкретно водство, протестот ризикува да се расплини или да падне во рацете на оние со свои агенди. Токму тоа иницираше да се појави можеби првиот суштински момент за барањето одговорност: лиценцата на дискотеката и сето она околу таа лиценца кое е продукт на лошиот систем. Ако не се лажам, сопственикот ја добил „легално“ во 2021 година, под власта на партиите што денес се мнозинството меѓу демонстрантите. Лиценцата била „валидна“ и продолжувана до 2023 година, а во 2024 година истиот сопственик ја фалсификувал минатогодишната дозвола.
Се појави логично прашање: „Зошто власта не забележала фалсификат?“ Ова е делумно оправдано – граѓаните очекуваат системот да ги штити – но носи и доза апсурд доколку се обидеме да го претставиме исклучиво како грешка на актуелните политички актери. Еве пример, поблиску до реалноста: ако некој добие дозвола за градба во 2021 година, а во 2025 година зграда се урне при што се утврди дека сопственикот фалсификувал документи за продолжување, кој е директниот виновник? Има еден, или одговорноста лежи и кај оние што го изградиле системот во кој инспекциите се неефикасни, а корупцијата е толерирана? Во случајот со Кочани, дури и да бил клубот формално затворен, дали сопственикот – очигледно склон кон криминал – не би организирал „забава на диво“? Одговорноста е распределена низ годините и меѓу актерите: од издавањето на дозволата, преку пропустите во контролата, до фалсификатот. За жал, протестите кои се оправдан чин, добиваат тенденција на ставање на фокусот само на сегашноста, замаглувајќи го поширокиот контекст. Политичките хиени кои нема да запрат. Токму овој контекст, фокусот само на сегашноста, ја создава третата насока – политичките хиени – оние што ја користат трагедијата за своја добивка. Меѓу демонстрантите се појавија фигури од минатото со исклучително сомнителен кредибилитет. Не се појавија за да се извинат што биле дел од системот, туку за да ги пратат своите деца да ги перат нивните гревови. Да ја лоцираат одговорноста строго и исклучиво во сегашноста. Ова е цинизам во најчиста форма. Тие не само што не се саморефлексивни, туку и доволно подли за да го насочуваат гневот на граѓаните и за да го сокријат својот удел. Нивното присуство ги обликува протестите, претворајќи ги во политички циркус. Тие се мршојадци што ја чекаат секоја криза за да се вратат во релевантност. Во овој контекст сакам да го спомнам обраќањето на Росица Кулакова, сестрата на Фросина, која загина во сообраќајна несреќа во Скопје и го илустрира овој феномен. Во нејзиниот пост на Фејсбук, таа зборува за болката на семејството и за барањето правда, но и за обидите на „револуционерите“ да ја искористат нивната трагедија.
„Никој од овие ‘револуционери’ никогаш не дошол да запали свеќа за Фросина“, пишува таа, разоткривајќи го лицемерието на оние што хистерично врескаат повици за „револуција“ додека ги игнорираат жртвите. Хиените се хранат со туѓа болка, оставајќи ги семејствата сами. И да бидам сосем јасен, нема да запрат. Тоа не се луѓе кои се водени од морални начела, од човечки вредности. Ќе следува период во кој ќе се пренагласуваат можни афери, поврзани со властите; некои „афери“ ќе се конструираат специјално за тоа. Со прости зборови, ќе се изначитаме наслови кои завршуваат со прашалник, а со кои авторите наводно прашуваат, а всушност тврдат. Мршојадците се уверени дека „мора да се искористи гневот додека постои“, и нема да бираат средства. Пресврт или епизода? Дали Кочани ќе биде пресврт или само уште една епизода во циклусот составен од три дела: трагедија, протест, па разочарување? Во мојата колумна „Со штитот или врз него“ истакнав дека реакцијата на властите овој пат беше поинаква – побрза и поорганизирана. Потенцијалот за промена постои, властите покажуваат волја, а граѓаните треба да го надминат апстрактниот бунт и да придонесат барајќи конкретни резултати, и најважно, да стојат настрана од политичките хиени. Без оглед какво руво облекле хиените, тие се само тоа – политички хиени. Без тој фокус, гневот ќе се исцрпи, а системот ќе остане недопрен. Македонија предолго е заробена во овој круг. Ако емоцијата надвладее над разумот и стратегијата, ако дозволиме болката да биде украдена од мршојадци, ништо нема да се промени. Но, ако граѓаните го препознаат лицемерието на оние што активно го создаваа системот, а сега го критикуваат, и ако граѓаните инсистираат на мерливи промени, можеби ќе го прекинеме циклусот. Изборот е наш – почитта и протестот не мора да завршат во рацете на хиените. Прашањето е дали имаме сила за тоа. Уверен сум дека можеме.
