Израел во моментов води војни во Газа, против Хезболах во Либан и сè поотворена конфронтација со Иран. Цената на војна на повеќе фронтови, како што наведуваат економските експерти, е сè поголем товар за буџетот – а прашањето е колку е одржлива на долг рок.Војната е скапа. Освен уништувањето, личните трагедии и жртвите, таа бара огромни средства за купување и мобилизација на опрема. Се губи и работна сила, што Израел – и неговата економија – го чувствуваат на многу начини.
Од нападот врз Израел од страна на милитантната исламистичка група Хамас на 7 октомври 2023 година, израелската армија интензивно се бори во Појасот Газа. Потоа следеа израелски воздушни напади врз Либан како одговор на прекуграничните ракетни и беспилотни летала извршени од групата Хезболах. Минатата недела, Израел изврши напади длабоко во Иран со цел да ги оневозможи своите нуклеарни капацитети, пишува ДВ.Поради сето ова, израелската економија е под сериозен притисок. Многу резервисти беа повикани во војската и мораа привремено да ги напуштат своите работни места. Во исто време, работните дозволи на многу Палестинци беа откажани, а преминувањето на границите станува сè потешко за нив.
Затоа е сè потешко да се пополнат работните места. Во април, невработеноста во земјата беше 3%, што е значително пониско од 4,8% во 2021 година.
Огромни пари за војската
Во исто време, воените трошоци силно се зголемија. Според извештајот на Стокхолмскиот меѓународен институт за истражување на мирот (SIPRI) од април 2024 година, воените трошоци на Израел се зголемија за 65% и достигнаа околу 40,4 милијарди евра. Така, воените трошоци достигнаа 8,8% од БДП – највисоки во светот по Украина.
Буџетот за 2025 година предвидува вкупни државни трошоци од 756 милијарди израелски шекели (околу 187 милијарди евра), што е за 21% повеќе од претходната година. Тоа ќе биде најголемиот буџет во израелската историја и вклучува околу 33,5 милијарди евра за одбрана, според „Тајмс оф Израел“.
Итаи Атер, професор по економија на Универзитетот во Тел Авив, вели дека војната во моментов е „многу скапа“ и дека има „многу неизвесност за блиската и далечната иднина“.
„Воените трошоци, и офанзивно и одбранбено, се исклучително високи. Ова сигурно ќе влијае на буџетот, дефицитот, БДП и израелскиот долг“, изјави Атер за ДВ.
Трошоците се навистина високи. Во текот на изминатите 20 месеци, многу Израелци поминаа стотици дена во резервни единици. Други мораа да ги напуштат своите домови по должината на границата, што драстично им го наруши животот. Социјалните служби се исто така под притисок.Од нападот од минатиот петок, многумина останаа без работа, вклучително и оние вработени во индустријата, трговијата, технологијата и образованието, рече Атер.
Редовните комерцијални летови до и од Израел во моментов се суспендирани. Авиокомпаниите ги повлекоа своите авиони, а воздушниот простор над поголемиот дел од Блискиот Исток е затворен.
Нема алтернатива освен повисоки даноци
За да го олесни финансискиот товар, израелската влада ги зголеми даноците. Данокот на додадена вредност (ДДВ) за повеќето стоки и услуги се зголеми од 17% на 18% на почетокот на годината. Придонесот за здравство, кој се одбива од платата на вработениот, исто така е зголемен, како и придонесите за национално осигурување.
Израелската економија страдаше во изминатите година и пол, но се покажа како „изненадувачки отпорна“, вели Бенџамин Бентал, професор по економија на Универзитетот во Хаифа.
И додека туризмот, индустриското производство, градежништвото и земјоделството претрпеа загуби, секторите како што се високата технологија, одбраната и трговијата со храна останаа стабилни. Во 2024 година, израелската економија оствари приходи од повеќе од 470 милијарди евра, надминувајќи ги претходните години.
Бентал го истакнува континуираниот успех на високотехнолошкиот сектор и силата на пазарот на трудот, кој е „најнапнат досега“. Досега немало закани дека Хезболах или Иран би можеле да ја нападнат клучната енергетска и интернет инфраструктура, така што деловните активности се претежно ненарушени.
Технолошка суперсила
Не е случајно што Израел се смета за технолошка сила. Тој сектор вработува 12% од вкупната работна сила и придонесува околу 25% од сите даноци на доход благодарение на високите плати во тој сектор, според американската инвестициска банка Џефрис. Технолошките производи и услуги сочинуваат 64% од извозот на Израел и околу 20% од БДП.
Но, според извештајот на Израелската агенција за иновации од април, бројот на вработени во тој сектор ќе стагнира од 2022 година.
Во 2024 година, бројот на домашни вработени во високата технологија се намали за прв пат по една деценија, додека во исто време се зголеми бројот на оние што се селат во странство за подолг период.Во моментов, овие компании сè уште вработуваат околу 390.000 луѓе во Израел и дополнителни 440.000 надвор од земјата. Исто така, постојат стравувања дека повисоките даноци би можеле да ги принудат таквите компании и нивните вработени да го напуштат Израел.
Што ќе биде утре?
Најголемата непозната во моментов е чувството на голема неизвесност за тоа што носи иднината за Израел и регионот. Ова влијае на работниците, работодавачите и инвеститорите.
„Сепак, ако се погледне берзата и девизниот курс, се чини дека инвеститорите се оптимисти – тие веројатно очекуваат наскоро завршување на војната, отстранување на иранската нуклеарна закана и закрепнување на економијата“, вели Атер.
За инвеститорите, краткорочните ризици се зголемија, но вистинските перформанси зависат од тоа колку долго траат воените конфликти и како ќе завршат.
„Алтернативно сценарио, во кое влегуваме во долготрајна и исцрпувачка војна со Иран, е исто така можно“, рече Атер, додавајќи: „Во тој случај, израелската економија веројатно нема да напредува“.Гледајќи напред, Атер верува дека безбедносната ситуација воопшто, а особено израелско-палестинскиот конфликт, останува еден од најголемите долгорочни економски предизвици за земјата. Покрај овие тензии, тој предупредува за важноста на следењето на внатрешните социјални поделби и судските реформи и нивното влијание врз демократските институции.
