Кога Ихар Качалау, заменик-шеф на криминалистичката полиција во регионот Минск, добил извештаи за исчезнување на неколку луѓе кои дошле во Белорусија од Африка за да научат да играат фудбал, тој се јавил во Министерството за внатрешни работи за совет. Истражувањето на Политико, за кое пишува и хрватски Н1, го пренесуваме во целост.
„Министерот даде експлицитни упатства“, вели Михаил Бедункевич, висок функционер во министерството, во пресретнат разговор споделен со Политико. „Не треба да се занимаваме со мигранти кои транзитираат кон Европа“, вели Бедункевич и по кратка пауза додава: „Исчезнале? Сè е во ред, сè додека не се сместат овде. Сè што оди во таа насока… не треба да го спречуваме“. Разговорот – снимен во мај 2021 година и споделен со Политико од поранешни белоруски безбедносни службеници – трае помалку од две минути. Со низа други прислушувани комуникации и документи, и интервјуа со поранешни и сегашни припадници на безбедносните сили, Политико открива како белоруските власти го олесниле влезот на мигрантите во земјата и илегалниот премин кон Европската унија.
Програмата за хибридно војување е дизајнирана со цел да предизвика политички конфликти во земјите на ЕУ. Започна во пролетта 2021 година, откако Европската унија воведе санкции кон Белорусија поради потиснување на опозицијата по фалсификуваните избори кои му обезбедија на Александар Лукашенко шести претседателски мандат. Документите вклучуваат комуникации меѓу белоруските безбедносни сили и државните туристички агенции и хотели. Тие ги детализираат напорите за користење на миграцијата како оружје, а програмата останува активна бидејќи 70-годишниот автократ бара седми мандат без преседан на изборите закажани за утре, 26 јануари.
Од почетокот на програмата, најмалку 120 луѓе ги загубија животите на границата на Белорусија со Полска, Литванија и Латвија, според организацијата за човекови права Хуман Констанца. Полските и граничните служби на ЕУ се обвинети за илегално враќање на мигрантите. Варшава планира целосно да ја затвори границата со Белорусија ова лето за да ја затвори миграциската рута.
„Јасно е – ова е одмазда на Лукашенко за воведувањето санкции“, рече активен граничен чувар во интервју за Политико, кој се претстави како Алех. „Ова ќе продолжи сè додека ЕУ не одговори на сите ужаси во Белорусија“, додаде тој. Кога Лукашенко беше прашан во 2021 година, околу шест месеци по телефонскиот разговор меѓу началникот на полицијата и службеник на Министерството за внатрешни работи, дали користи мигранти како оружје, тој негираше.
„Ако ме обвинувате дека им помогнам да влезат“, изјави тој за Би-Би-Си, „ставете ги фактите на маса, соочете ме со тие факти“.
„Белоруски празници“
Овој план беше лансиран во контекст на растечките тензии меѓу Белорусија и ЕУ по контроверзниот реизбор на Лукашенко во 2020 година. Масовните протести против фалсификуваните избори беа задушени најжестоко во постсоветската историја на земјата. Во мај 2021 година, белорускиот диктатор нареди воени авиони да принудат авион на Рајанер со опозицискиот блогер Раман Пратасевич да слета во Минск. Кога ЕУ одговори со пакет санкции еден месец подоцна, Лукашенко возврати објавувајќи дека Белорусија повеќе нема да го спречува протокот на дрога и мигранти преку нејзината граница со ЕУ. Документите покажуваат дека тој направил повеќе од тоа. Огласи беа поставени во земји како Ирак, промовирајќи туристички патувања во Белорусија. Кога потенцијалните мигранти покажаа интерес, туристичките агенции поднесуваа барања до белоруското Министерство за надворешни работи за краткорочни визи.
Декларираните причини вклучуваат службено патување, туризам, лов и медицински третман – често со групни визи – според формуларите за апликација и пасошите прегледани од Политико. Сепак, многу мигранти известија дека неофицијално им било ветено лесно преминување во ЕУ. Откако плаќале меѓу 6.000 и 15.000 долари за пакетот, патниците полетувале за Белорусија со авиокомпании како Флај Багдад, Ираки Ервејс и белоруската државна компанија Белавија. Им биле дадени визи по пристигнувањето, се сретнувале со претставници на туристички компании и биле транспортирани во хотели – во сопственост на Претседателската управа за управување со имот, државно тело кое директно му одговара на Лукашенко.
На туристите во Белорусија навистина им биле понудени патувања во државни компании, ловечки тури, посети на спа центри, па дури и патувања во циркус – како што покажуваат фотографиите од ноември 2021 година. Сепак, туристичките агенции биле свесни дека мигрантите не доаѓаат во Белорусија само заради работа или задоволство. Во пресретнатиот телефонски разговор, Дзмитри Корабау, заменик директор на приватната туристичка агенција Оскартур, која учествуваше во оваа програма, изјави дека луѓето пристигнуваат во Минск „без торби“.
„Авионите кои се враќаат во матичните земји се полупразни“, се пошегува тој. Во друго интервју, тој рече дека кога луѓето „бегаат, ги фрлаат сите свои документи за да не можат да бидат идентификувани“. Шемата функционирала непречено до јуни 2021 година, кога независните белоруски и западни медиуми почнаа да известуваат за голем број странци видени на улиците, во кафулињата и трговските центри, поврзувајќи го нивното пристигнување со Центркурорт, државна туристичка агенција наведена во барањата за визи, која е во сопственост на Директоратот за управување со средства на претседателот. Во пресретнат телефонски разговор од 15 јуни 2021 година, Алијаксеј Стрелчанка, заменик директор на Центркурорт, му се јавил на Корабау, неговиот колега од Оскартур. Стрелчанка звучи вознемирено. Западните медиуми, вели тој, алармираат за избеганите мигранти, а тој мора да поднесе извештај кај своите „надредени“.
„Ако треба да дадам објаснувања на владино ниво, ниту еден од овие случаи не треба да се поврзува со нас, нели? Отсекогаш имало инциденти при пребегувањата“, прашува тој. Под „надредени“, Стрелчанка мислел на Директоратот за управување со средства на претседателот. Во друго интервју, тој го опишува првиот заменик-директор на агенцијата како нивен „надзорник“. Станува збор за Микалај Селивано, кого Лукашенко го назначи на оваа позиција во 2013 година. Корабау го уверува Стрелчанка дека сè е под контрола, иако белоруските граничари следат четворица исчезнати мигранти, а претходната вечер имаше уште еден инцидент со бегството на седум мигранти.
Видливоста на врските меѓу Лукашенко и државната туристичка агенција се чини дека поттикна промена во стратегијата. Центркурорт и Оскартур официјализираа договор според кој документацијата за виза беше префрлена на приватна компанија. Во разговорот помеѓу Корабау и граничната служба, се слуша како заменик-директорот на Оскартур вели: „Ние сме и Оскартур и Центркурорт – заедно сме одговорни за мигрантите. Работиме според договор за соработка… Ние сме партнери, особено за Ирак“.
„Имаше многу вести дека Центркурорт шверцува илегалци – затоа добија наредба „одозгора“ да го прекинат тој бизнис… Ни кажаа дури вчера, а сега повторно работиме на барањата“, објаснува Корабау во последователно интервју од јуни. Апликации за виза беа поднесени и од белоруски компании како што се Sidon Tour и Beregovaya Zvezda (подоцна преименувана во World Travel). Подоцна, апликациите почнаа да се издаваат преку Русија. Мигрантите често летале за Москва или Санкт Петербург под изговор дека студираат, пред да го продолжат патувањето кон Белорусија.
Политико испрати писмени барања за коментар до Претседателската управа за имот, Министерството за внатрешни работи, Центркурорт и Оскартур. Управата, министерството и државната туристичка агенција не одговориле, додека мејлот испратен до приватната туристичка агенција Оскартур се вратен назад како недоставен. Повиците до Претседателската управа, Министерството за внатрешни работи и Државниот граничен комитет исто така останаа без одговор. Бројот на Оскартур е исклучен. Бројот снимен во телефонските разговори на Корабау, извршниот директор на Оскартур, оттогаш е доделен на друго лице.
Стрелчанка, заменик директор на Центркурорт, одговори на повикот, но негираше каква било вмешаност во миграциската криза во 2021 година пред да го прекине разговорот. Качалау, заменик-шеф на криминалистичката полиција во регионот на Минск, го потврди својот идентитет, но го заврши разговорот веднаш штом почнаа прашањата. Бедункевич, службеникот на Министерството за внатрешни работи кој разговараше со Качалау, го спушти телефонот без збор. Министерот за внатрешни работи Иван Кубраку не одговори на директна порака.
Затворајќи ги очите
Според БелПол, здружение на поранешни членови на безбедносните служби кои сега се противат на режимот на Лукашенко, шемата се развила помеѓу пролетта и есента 2021 година. Првично, режимот едноставно замижувал кога поединечни мигранти успевале да преминат во ЕУ. Во прислушуваниот разговор од тој период, Корабау забележа: „Не ни е грижа дали ќе исчезнат, сè додека купуваат повратни билети“. Во првите месеци од кризата, мигрантите фатени од стражарите во близина на границата биле враќани во туристичките агенции, кои ги затворале во хотели. „Тие остануваат во собата. Ги имам нивните пасоши и телефони… Тие се заклучени, а јас го имам клучот. Ние само ги храниме“, вели Корабау во друго видео.
Првичната директива не била да им се помогне на мигрантите – но и да не се казнуваат, објасни Улаџимир Жихар, претставник на БелПол и поранешен полицаец. Во овој период, белоруските власти следеле како ќе реагираат соседните членки на ЕУ, Полска, Литванија и Латвија. На 20 јуни 2021 година, Корабау добил повик од човек кој се претставил како граничен чувар.
„Добро утро“, вели Корабау. „Дали е навистина добро?“, одговара соговорникот. „Двајца ваши туристи исчезнаа… Испратете ми фотографии од нивните пасоши… Ќе мора да ги земете во Минск. Засега ќе им кажеме сериозно да не се обидуваат повторно. Ако ги фатиме следниот пат, ќе ги депортираме… Тие талкаа во близина на полската граница“. Во друг разговор, Корабау звучи вознемирен поради успехот на програмата:
„Ирачаните се шират низ Белорусија како мравки. Завршивме. Службата направи грешка – првите две групи избегаа неказнето… Другите Ирачани во Багдад мислат: „Ако тие го направија тоа, зошто да не можеме ние? Сега 80 проценти од туристите на овие летови се од ист тип“, вели тој. До есента 2021 година, белоруските власти не само што го прифаќаа приливот на мигранти, туку активно ги насочуваа пристигнувањата кон границата на ЕУ, како што е прикажано од протечените снимки на кои се гледаат службеници кои ги придружуваат мигрантите до границата.
Според петмина актуелни граничари и тројца вработени во Министерството за внатрешни работи, тоа е направено по наредба на Лукашенко. „Сите разбраа дека тоа се прави како одмазда за силниот став на ЕУ против Лукашенко“, рече еден од нив. Граничар по име Алех потсетува дека во текот на летото 2021 година, кога приливот на мигранти почна да се зголемува, редовните гранични службеници биле информирани дека прашањето е од национално значење и им било кажано да почекаат дополнителни инструкции. До есента добиле нови инструкции. „Беа избрани неколку вработени од целиот персонал за да обезбедат непречено минување на мигрантите и нивните придружници до државната граница“, објаснува Алех. Тие биле одговорни за спроведување на „информативни сесии“ со остатокот од персоналот за да се осигураат дека никој не презема непотребни активности.
Водени преку граница
„Беше неверојатно колку групите станаа организирани“, се сеќава Алиаксандар, друг активен граничен чувар. Мигрантите со приватни возила биле пренесени до границата, каде што ги пречекале припадници на АСАМ (Специјална служба за активни мерки), специјална единица на белоруските граничари. Со помош на граничарите биле изведени на одредени премини и се обидувале да ја пробијат границата.
„На почетокот немаше структура – тие само доаѓаа во неорганизирани групи“, рече Алиаксандар. „Подоцна, кога шемата беше усовршена, нивните постапки станаа повеќе пресметани. Неколку водичи во униформа. Мали групи од пет до 15 луѓе. Почнаа да носат скали и метални ножици и да носат квалитетна зимска облека“. Ако првиот обид не успее, тие би се обиделе повторно подоцна. Доколку повторно не успеат, би користеле нова тактика: една група би служела како мамка, додека помалите единици се обидувале да преминат во помалку чувани области. Доколку бидат откриени од полските, литванските или латвиските власти, мигрантите ќе се повлечат во шумата и ќе чекаат дополнителни инструкции. Ситуацијата брзо се најде на насловите во медиуимите бидејќи Полска, Латвија и Литванија се обидоа да го блокираат влезот на мигрантите, оставајќи илјадници луѓе заробени на границата. Кирил, друг граничен чувар, вели дека некои мигранти, исцрпени по денови без храна, биле подготвени да брзаат кон границата, додека други се обиделе да се вратат во Белорусија.
„Доколку решеа да се вратат, белоруската страна ги приведуваше и ги третираше како животни. Секој што ќе се обиде да се врати ќе биде влечен назад до границата – и ќе биде тепан“, објаснува Кирил Актуелен член на АСАМ, контактиран од Политико, ја потврдил промената во шемата. На прашањето дали мигрантите биле носени на граница и насилно враќани ако се обидат да се откажат, тој одговорил: „Да“. Потоа додаде дека потпишувале „петгодишен договор за доверливост“ набргу потоа. Денес, според Алех, шемата продолжува. Но, наместо да ја преплави границата, режимот на Лукашенко се фокусира на „квалитетот, а не квантитетот“.
Преместувањето на мигрантите на границата на ЕУ вклучува неколку тимови: единица за поддршка, тим за одвраќање и искусни инструктори. Секоја критичка политичка изјава на соседите на ЕУ веднаш поттикнува зголемување на приливот на мигранти кон таа граница. „Мигрантите треба да се контролираат за да не се распрснуваат низ земјата“, вели Алех. „Затоа се намалени тековите, но нивната организација и подготовка се видно подобрени“.