Проверката на фактите е суштинска, но недоволна сама по себе. Потребен е повеќеслоен пристап кој комбинира проверка на факти со медиумска писменост, соработка меѓу медиумите, невладиниот сектор, но и владините институции. Односно, сеопфатен пристап на целото општество кон справувањето со дезинформациите. Ова беше една од главната идеја која се издвои во вториот дел на конференцијата насловена како „Заеднички за вистина: Сеопфатен пристап на целото општество кон заштита на демократијата“, организирана од Фондацијата Метаморфозис по повод на Меѓународниот ден на проверката на факти. На сесијата „Демократијата во ризик: проверка на факти и модерација на содржини на социјалните медиуми — соочувуање со предизвици преку создавање погодна средина“ се расправаше за состојбата со проверката на факти во државите од Западниот Балкан. Јона Плумби, од организацијата за проверка на факти Фактоје, истакна дека Албанија е особено ранлива на дезинформации. „Не сме подготвени да се спротивстави на дезинформациите. Пробуваме да се спремиме за парламентарните избори во мај, но не е доволно. Потребен е повеќеслоен пристап на проблемот“ изјави Плумби. Токму затоа, како што напомена Плумби, Фактоје започна соработка со Универзитетот во Тирана за да интегрираат медиумската писменост во образованието, бидејќи нивото на медиумска писменост е на многу ниско ниво. Плумби се осврна и на друг проблеми, како да се допре до публиката која не е заинтересирана за точните информации, односно оние кои консумираат кратки содржини како тие на ТикТок. „Кога пишувавме долги анализи за дезинформации околу мигрантите во Албанија, дали некој беше заинтересиран? Не. Најмногу активност имавме на видеа долги 40 секунди“ рече Плумби. На ова се надоврза Маида Ќулаховиќ, од „Зошто не“ од Босна и Херцеговина со нивното искуство. Преку сервисите за проверка на факти „Истиномер“ и „Раскринкавање“, тие пробаа заедно со платформите да го адресираат проблемот следејќи го кодот за пракса но без успех: „Без чиста законска регулатива, ништо нема да прават платформите, односно доброволно да ги спроведат мерките за адресирање со дезинформациите. Последните избори пробавме да работиме со платформите за објави и содржини што се косат со кодекс на користење [на платформите на Мета], незаконски содржини или оние што се во спротивност на изборниот законик и имаше многу мала респонзивност. Од 119 пријавени содржини, одговор добивме за само 25 од нив. А само 3 беа отстранети, но само откога апелиравме на иницијалната одлука“, сподели Ќулаховиќ.
На истата тема продолжи и Начо Стригулев, од Блу Линк, Бугарија, велеќи дека не може да се потпираме на платформи да го бранат информацискиот простор, бидејќи тие, на крајот на денот се профит-ориентирани компании: „Платформите немаат проблем да се трансформираат во оружје против демократијата и демократскиот поредок бидејќи таквата содржина носи кликови и интеракција на содржината. Од друга страна, преку тоа тие остваруваат профит.“ Стригулев, понатаму, спомена дека ваквите алгоритми се насекаде и ја цитираше Алекандра Гис велеќи дека треба ваквите алгоритми [на пример:„За тебе“ страниците] да се регулираат, и да се исклучуваат за време на предизборни периоди. Стригулев, исто така, обрна внимание кон разни четботови кои користат технологија базирана на вештачка интелигнеција (ВИ), и кажа дека меѓу 6 до 50 отсто споделуваат дезинформации за кои знаеме дека се поврзани со Кремљ, вклучувајќи и споделување на извори од Правда мрежата на страници. Мрежата на која беа публикувани астрономски 3,6 милиони написи само во 2024 година. Последната говорничка беше Деспина Ковачевска, од Фондацијата Метаморфозис и ја заокружи оваа дискусија со критички осврт кон говорот на омраза и како е поврзан со дезинформациите: „Преку говорот на омраза се оправдуваат дезинформациите, се зголемува стигмата и пристрасноста. А, особено кога имаме непрофесионални медиуми кој бркаат кликови и профит наместо темелно да ги проверуваат фактите, тогаш имам голем проблем“, сподели Ковачевска. На крај, имаше консензус дека Законот на дигитални услуги е најдобриот пат за усогласување на матичните законите во процесот на пристапување кон Европската Унија. Овој процес не треба да биде направен проформа, туку да биде инклузивен и транспарентен процес, особено ако сакаме големите платформи да го сфатат овој регион посериозно – се согласија говорниците.
Бизнисот, понекогаш, знае да покаже интегритет На последната дискусија на конференцијата фокусот беше на „Бизнис случајот за интегритетот на информациите“. Воведни белешки даде модераторот на дискусијата Драган Кремер, експерт за медиуми, кој истакна неколку примери како од Србија така и од Обединетото Кралство, посебно од весникот Сан и страницата Брајтбарт во САД кои што почна да губат огласувачи (односно компании што се рекламираат во нивните медиуми), заради содржината што тие ја објавуваат. Компаниите јавно се откажаа од рекламирање, што воедно го користеа како своевидена алатка за ПР за презентирање зад кои вредности стојат. Односно, заради кои вредности не сакаат да ги поддржат или да бидат воопшто поврзани со Брајтбарт и Сан, кои ширеа дезинформации, расистичк и ксенофобни содржини. Раша Недељков, програмскиот директор на српската Црта, се надоврза на ова со примерот на Хепи телевизија, каде речиси истото се случи. Повеќе брендови ги откажаа своите реклами од медиумите коишто многу очигледно споделуваат лажни вести, манипулирана содржина – особено содржина поврзана со војанта во Украина. Но, влијанието не е ограничено само на домашните компании и брендови, туку и на интернационалните. Марко Милосављевиќ, професор од Универзитет во Љубљана, објаснува дека рекламите од интернационалните огласувачи може да бидат нож со две острици. „Како што функционира ова за оние компании кои се борат против проблематични содржини, така има и онакви кои промовираат говор на омраза. Што ќе се случи во ЕУ и Западен Балкан, големите платформи ќе почнат да гасат реклами од медиуми кои се залагаат за проверка на факти, транспарентност и точност? Ќе има огромни последици по медиумскиот екосистем“ посочи Милосављевиќ.
Тој го сподели примерот на компании кои не се согласуваат со политиките на администрацијата на Доналд Трамп и истите може да бидат заплашени и да намалат со своите реклами, а парите може да се пренасочат кон медиуми кои ширате дезинформации и „креваат паника“. Претседателка на Европската федерација на новинари, Маја Север се осврна кон друго рекламирање од самите држави и влади, кои можат да бидат најголем извор на приходи за медиумите. Според Север, отсуствуваат транспарентни критериуми за владиното рекламириња и тоа се покажало и во истражувањето при што јавните средства се концентрирани само на неколку етаблирани медиуми, а независните медиуми не добиваат „ниту денар“. „Ова се должи не толку поради содржината што ја објавуваат, туку поради уредничката независност што ја имаат медиумите. Треба да најдеме начин како да воспоставиме одговорното рекламирање да биде норма, а не исклучок“ кажа Север. Завршни зборови имаше Владимир Петрески, главениот уредник на Вистиномер. Тој потенцира овие работи може да се толкуваат преку изреката „гласај со својот паричник“, односно да се прават избори според тоа што е финансиски најисплатливо. Петрески го посочи примерот на Х (поранешен Твитер) велејќи: „Компанијата (Х) се нема [финансиски] опоравено откога Елон Маск ја презеде. Комапнии почна масовно да ги бојкотираат одлуките за модерирање на содржината, по што Маск се обиде ги тужи огласувачите.“ Но, потенцира дека друга е ситуацијата во Македонија, бидејќи ваков бојкот може да се (зло)употреби како причина за тужба, односно може да биде протолкувана како навреда, нарушување на углед, преку т.н СЛАП тужби. А, од друга страна, друг проблем се лавината од дигитални и интернет измами кои се појавија на македонските социјални медиуми: „гледаме лажни реклами и гледаме дека има на различни јазици низ цел регион, најчесто за медицински лекови“, вели Петрески. Но, проблемот со измамите е што веднаш откако ќе бидат рецензирани, ги снеммува и нови се појавуваат – индикатор дека имаат добри канали каде може да ги продаваат информациите на дата брокери или едноставно да крадат пари од корисниците. Извор: Новинска агенција МЕТА
