За време на мојот петгодишен престој во Белград, во декември 2006 година, го запознав Шпиро Галовиќ, поранешен одличен новинар (тој беше главен уредник на белградскиот „Студент“, 1962-1963) и многу познат српски политичар. Еден наш заеднички познајник му кажа дека сум во Белград, дека работам на голема книга за распадот на Југославија, дека ме интересира и Слободан Милошевиќ, меѓу другото, и дека би сакал да го запознаам и да поразговараме малку поопширно за темите што ме интересираат.
Шпиро Галовиќ (р. 1938 година во Удбина, Лика, т.е. во идната СР Хрватска) беше еден од најистакнатите членови на Претседателството на Централниот комитет на СК на Србија во текот на 1980-тите. Важеше за лидер на либералното крило на српската Партија, како и за идеолог. „Поради неговиот интелектуален стил во настапите и култивирана политичка фраза, тој важеше за политички наследник на Марко Никезиќ“, гласеше некрологот објавен во „Данас“, веднаш по неговата смрт во септември 2014 година. Тој беше и главен српски говорник во Централниот комитет на СКЈ. Меѓутоа, застана на патот на Слободан Милошевиќ – во тие бурни, немирни времиња пред, за време и по 8. седница на ЦК на СК Србија, кога Милошевиќ ја освојуваше и конечно ја освои (заедно со неговата сопруга Мира Марковиќ) апсолутната власт во СР Србија (па и пошироко).
Заедно со Иван Стамболиќ, Драгиша Павловиќ, Радмило Кљајиќ и други, Галовиќ беше еден од најголемите губитници (или таканаречени „трагични херои“) на 8. седница. И тој, како и сите оние кои му се спротивставија на С. Милошевиќ мораше сакал-не сакал наврапито да ја заврши својата политичка кариера. По 8. седница отиде во адвокати, за да има од што да живее. Правосудниот испит го положи на 48 години.
ШТО РЕКОА ШПИРО ГАЛОВИЌ И НЕБОЈША ДРАГОСАВАЦ?
Првата средба и разговор со Шпиро Галовиќ ја имав на 18 декември 2006 година. Разговаравме час или два во неговиот стан на „Јова Илиќ“ бр. 85 во Вождовац. Беше смирен и љубезен (и тогаш и подоцна), но нешто не беше во ред во нашата комуникација уште од првиот ден (што му кажав еднаш, по што тој ми се довери и ги откри сите свои стравови и фрустрации).
Секогаш делуваше некако отсутен, мрзоволен и депресивен, како да му е мачно да зборува со мене. Од една страна сака да ми угоди, а од друга – како да едвај чека да си одам. Неколку пати ми даде до знаење дека би му било многу подраго повеќе да разговарам со другите (т.е. со другите мои соговорници, на тема што ме интересира), а помалку со него.
Еден детаљ особено ми го привлече вниманието. Секој пат (и тогаш, во декември 2006 година, и за време на нашите подоцнежни средби) ме дочекуваше пред зградата во која живее, спроти пазарот во Вождовац, каде што обично застануваат такси возилата. А потоа ќе ме однесеше во неговиот стан, на 4. кат. И кога ќе го завршевме разговорот, ќе ме испратеше до местото каде што ме дочекуваше. И ќе беше со мене уште 5-10 минути, додека не дојде таксито.
Тоа е едно, а друго: секој пат (пред мене) го заклучуваше станот и одвнатре и однадвор, дури и кога жена му беше дома. Како панично да се плаши од нешто, како да е во смртен страв. Видов дека тоа му стана навика, па еднаш во шега, малку „задевајќи“ го прашав: „Претпоставувам дека тоа го правите уште од 8. седница?“ Одговорот, на мое изненадување, беше: „Да“.И тогаш ми ја отвори душата. Веднаш по убиството на Иван Стамболиќ (25.08.2000 година), пред неговата, зградата на Галовиќ, неколку дена по ред беше паркиран чуден автомобил – додуша, не злогласното бело комбе во кое беше киднапиран Стамболиќ, туку неубаво бело „југо“ со призренски регистрации.
Ова траело извесно време, а потоа на Шпиро му се смачило, па со сопругата заминал во Црна Гора. Петнаесетина дена престојувале во хотелот „Маестрал“ во Милочер, меѓу Свети Стефан и Будва. Во Белград се вратиле токму за изборите – оние судбоносни избори (за претседател на СРЈ), на крајот на септември 2000 година, по кои следуваше т.н. „Октомвриска револуција“. После тоа, нивниот живот (донекаде) се нормализирал…
Еднаш го прашав Шпиро Галовиќ: „Она ‘југо’ со призренска регистрација, кој ве следеше како ваш ‘ангел чувар’ – го испрати ли него Раде Марковиќ, шефот на ДБ?“ Тој ми одговори – повторно, како и обично – мрзоволно, со тивок глас: „Го прати Мира!“
Да преминеме на главната тема на оваа статија: младиот Слоба. Човекот (тогаш младич, студент на Правниот факултет во Белград, амбициозен и надежен студент/партиски функционер, кој веќе се стреми кон политички врв во СР Србија) кој, случајно, бил цимер на Галовиќ во заедничката соба во младинскиот центар на езерото Бохињ, на двонеделниот студентски семинар 11-24 август 1962 година, кој во 1980-тите стана еден од најлутите политички непријатели на Галовиќ. Односно, Галовиќ му го изразил своето (политичко) непријателство – кон него и неговиот курс, изразено на 8. седница на ЦК на Србија (како и подоцна, за време на таканаречената антибирократска револуција во СР Србија и во источниот дел на СФРЈ).
Во оваа статија ќе „исковаме“ еден нов термин поврзан со јавниот и политичкиот живот во СР Србија, во текот на шеесетите години на минатиот век, но со многу значајни реперкусии во времето што доаѓа – „бохињска група“. Што е „бохињска група“, кои биле нејзини членови и што значеше студентскиот семинар во Бохињ во август 1962 година?
Најдобро е да се види што е кажано (напишано) за тој студентски семинар во Бохињ во белградскиот „Студент“, број бр. 19 од 25 септември 1962 година. На стр. 3 од тој број, објавен е написот на Небојша Драгосавац (тој ќе го наследи Шпиро Галовиќ како главен и одговорен уредник на „Студент“ на крајот на 1963 година), во кој, меѓу другото, се содржани следните реченици:
„Овогодинешниот традиционален летен политички семинар на активисти на Белградскиот универзитет се одржа на Бохињското Езеро во втората половина на август. Како што е вообичаено, семинарот ги собра претежно помладите активисти на СК и Сојузот на студенти, подготвувајќи ги да преземат низа одговорности во сите области на општествените активности во оваа учебна година (се однесува на учебната 1962-1963 година – заб. автор.)“.
Се додава дека на семинарот се разговарало за актуелни политички теми „во светло на заклучоците на IV пленум на ЦК на СКЈ“ и особено за познатиот говор на претседателот на СФРЈ и СКЈ Јосип Броз Тито во Сплит (на 7 мај 1962 година).Се разговарало и за „намерите на новиот Устав“ на СФРЈ (оној што ќе стапи на сила на 7 април 1963 година), со учество на специјалниот гостин на семинарот, членот на Извршниот комитет на ЦК СКЈ Миха Маринко.
Како што ми опиша, заедно со Шпиро Галовиќ, уште еден важен учесник и сведок на тој семинар, тогашниот белградски студент по право Небојша Драгосавац (р. 1940 година во Госпиќ, во Лика, речиси, „од другата страна на ридот“ во однос на Удбина, родното место Ш. Галовиќ), покрај бројните предавања на избрани политички теми, главните моменти на семинарот биле вечерите крај камперски оган, екскурзии низ СР Словенија (на пример, до Блед), поетски рецитали, спортски натпревари, па дури и посебен семинарски весник „Семинарац“…Девет дена по самоубиството на неговиот татко младиот Слободан Милошевиќ отиде на партиски семинар на Бохињското Езеро и таму беше толку многу расположен како ништо да не се случило
Најважно е, сепак, следново: на семинарот беше собрана тогашната студентска елита на град Белград (барем елитата меѓу политички/партиски ангажираните студенти на Белградскиот универзитет), од кои се очекуваше, за неколку години, можеби 10, 15 или 20 години подоцна, да стаса во политичка/партиска елита на СР Србија. Се разбира, не буквално сите што беа собрани таму, но сигурно некои (или многу) од нив. Со други зборови, како што ми истакна Небојша Драгосавац (далечен роднина на високиот хрватски и југословенски политички функционер Душан Драгосавац) во еден од нашите разговори во Белград:
„Ова во Бохињ беше семинар на активисти од сите факултети на Белградскиот универзитет. Тоа беше традиционален семинар, т.е. се одржуваше секоја година. Во 1963 година беше во Будва, а во 1964 година на Тјентиште. По правило, на него присуствуваа оние активисти од кои се очекуваше да преземат некои функции веќе во следната академска година. Односно да бидат бирани во раководството. Дали знаете каков беше концептот на семинарот? Таму се собраа ‘посилни’ функционери, оние на кои најмногу се смета. И имаше две организации: Сојузот на студенти и Партијата. Сѐ што беше дел од општествениот живот на Белградскиот универзитет, беше таму собрано, и тоа е исто како некаков дренажен облик на подготовка за она што ги чека следната година, да ја научат технологијата на организирање на општествениот и политичкиот живот…“
Врз основа на фотографиите што ми ги даде еден од најважните учесници на тој семинар, Шпиро Галовиќ, можеме да видиме, односно реконструираме кој се собрал таму: тој, Шпиро Галовиќ, потоа Небојша Драгосавац (идниот новинар во „Политика експрес“ и НИН и иден главен и одговорен уредник на Танјуг за Србија, и автор на монографијата „Белград во третиот милениум“), Слободан Милошевиќ, Коста Чавошки (иден професор на Правниот факултет во Белград и академик на САНУ), Влада Неоричиќ (иден политички секретар на Универзитетскиот комитет на СК на Универзитетот, Уметничката академија, на високите и вишите школи во Белград), Вукашин Павловиќ (иден професор по политичка социологија на Факултетот за политички науки во Белград), Раде Кузмановиќ (иден писател и уредник -шеф на Третата програма на Радио Белград), Душанка Кукољ (тогаш беше во Одборот на Студентскиот сојуз)…
ПОЧЕТОКОТ НА КАРИЕРАТА НА МИЛОШЕВИЌ
Што, всушност, беше тогаш Слоба Милошевиќ?Прво и основно, тоа лето – 1962 година – ја заврши својата втора година на Правниот факултет во Белград.Второ, тој е секретар на Факултетскиот комитет на СК. Односно, шеф на партиската организација на Правниот факултет во Белград. (Во книгата „Кој е кој во Србија“ погрешно пишува дека бил секретар на Факултетскиот одбор.)Трето, имал и амбиции да стане – што ќе стане во 1963 година – секретар на Универзитетскиот комитет на СК, задолжен за идеологија, а воедно и еден од главните и најодговорните раководители во Студентскиот сојуз во Белград.
За време на студиите на Правниот факултет во Белград (но дури од третата година, 1962-1963), Слободан Милошевиќ беше еден од омилените студенти на угледниот професор по меѓународно право д-р Смиља Аврамов. Еве што ми кажа за Милошевиќ – во еден наш разговор, кој го водевме во периодот 2006-2008 година, секогаш навечер, во нејзиниот стан во „Свети Сава“ во Врачар:
„Слободан беше мој студент, кај мене полагаше и многу се врза за мене… Имаше одреден шарм, беше широкоград, граѓаните и професорите многу го сакаа. Подоцна, кога беше банкар (од 1978 година наваму – заб. авт.), никогаш не се случуваше да дојде Нова година без тој да ми испрати честитка или календар на банката. Имаше граѓанско воспитување… Милошевиќ беше многу добар ученик, многу активно учествуваше во професионалниот дел од студентскиот живот. На пример, јас секогаш формирав, како што ја нарекувавме, студиска група од најдобрите студенти во годината. Се обидов и преку овие посебни групи – но само одлични студенти – на некој начин да ги запознаам со методологијата на научната работа и да ги подготвам, на некој начин, за повисок степен на студирање. Меѓу нив беше и тој, Слободан Милошевиќ… Видете, имавме студенти, би го споменал Небојша Попов, кои беа претенциозни, многу арогантни, се однесуваа со презир кон професорите… Не ми пречеше, ги игнорирав целосно. За разлика од нив, Милошевиќ настапуваше со солидно семејно, или би рекла граѓанско, воспитување…“
Смиља Аврамов ми откри дека покрај останатото ѝ се допаднал и начинот на облекување на Слободан Милошевиќ. Самата таа беше многу внимателна со каква облека доаѓа на факултет, „На предавања доаѓав многу елегантно облечена, секогаш во совршен костум, а студентите го забележаа тоа“ – а потоа се фасцинираше кога истото го забележа кај младиот Слободан истиот таков синдром (или барем многу сличен). Но, не само тоа: Слободан, како што ми кажа, ѝ се доверил и за некои од неговите многу интимни семејни проблеми. Па, меѓу другото, има и проблеми поврзани со неговите родители, односно таткото Светозар и мајката Станислава. Како што е познато, таткото Светозар по професија бил свештеник, дипломирал на белградскиот Богословски факултет, но не бил премногу заинтересиран за свештенството, а немал ниту добри односи со црквата, па завршил како професор/наставник по руски и српско-хрватски во обично, граѓанско училиште) и во таква улога се самоуби на 02.08.1962 година; а мајката Станислава, пак, била радикален комунист, ќе се самоубие 10 години по самоубиството на нејзиниот сопруг и татко на Слободан, Светозар, т.е. во 1972 година…Професорката Аврамов ми кажа за родителите на Слободан:
„Мајка му и татко му се разведоа, а причината за разводот беше тоа што мајка му барала таткото да го напушти свештеничкиот позив. Тие се разведоа и пред Информбирото (т.е. пред 1948 година)… Мајката Станислава беше комунистичка ориентирана, бидејќи нејзиниот брат беше генерал – но тој, за жал, отиде на Голи Оток и таму го заврши својот живот. И таа, после тоа, се обеси (1972). По разводот, постариот брат на Слободан (Борислав, роден 1934), кој сега е во Москва (во Москва беше амбасадор на СРЈ од 1998 до 2000, а подоцна се занимаваше со бизнис), останал кај татко му, а Слободан заминал со мајка си. Ги поделија децата. Но, Слободан, колку што се сеќавам, со чувство на некаква љубов – и, можеби би рекла, со чувство дека му недостасува татко му – често во оваа смисла дејствувал на индиректен начин…“
Овде би сакал накратко да потсетам на некои детали од „официјалната верзија“ за разделбата и понатамошниот начин на живот на родителите на Слободан, Светозар и Станислава – што е малку поразлично од верзијата на С. Аврамов.
Во книгата „Пожари и поплави“ (од 2001 година), Перо Симиќ и Дејан Лукиќ пишуваат дека Светозар Милошевиќ, таткото на Слободан, го напуштил Пожаревац и го напуштил семејството „кога Слободан имал само четири години“ (значи, околу 1945 година) ; односно дека ги „раскинал сите врски со сопругата и синовите“ и отишол да живее и работи во родната Црна Гора, каде што се самоуби во 1962 година. Во својата „Незавршена биографија на Слободан Милошевиќ (1941-2001)“, Франциско Веига истакнува дека постариот син на Светозар, Борислав, „емотивно бил многу поблизок со својот татко отколку неговиот брат Слобо“ и дека дури летото 1954 година го поминал заедно со својот татко „и дозна за неговите религиозни немири, но и за неговата филозофска култура“.
Но, да одиме на најважното – за кое се согласуваат сите биографи и толкувачи на Милошевиќ: кога Светозар се самоуби на 2 август 1962 година, Слободан Милошевиќ не дојде на неговиот погреб. За разлика од неговиот постар брат Борислав…Франциско Веига тврди дека Борислав пристигнал во Увач „ден по погребот, но не и Слобо, кој дури имал навика да го негира своето црногорско потекло“.Славољуб Ѓукиќ во својата книга „Крајот на српската бајка“ пишува дека во времето на самоубиството на Светозар Милошевиќ, младиот „Слободан бил на студентска екскурзија во Русија и, според тврдењето на леворечани, ни подоцна не го посетил гробот на татко му“.
Небојша Драгосавац, пак, ми кажа дека Слободан Милошевиќ дури и многу подоцна, кога веќе бил висок партиски и државен функционер во СР Србија, одбил да оди на гробот на татко му, во Црна Гора. Тој ми кажа за тоа:
„Подоцна му нудеа на Милошевиќ да замине во Лева Река, каде што е гробот на неговиот татко, со напомена дека тој е убаво прифатен во тој крај и во цела Црна Гора. Му нудат хеликоптер, теренско возило, сѐ, но тој одбива, не го интересира. Ова го слушнав од апсолутно автентичен извор: од Миљан Радовиќ, познат црногорски функционер, кој беше соборен во антибирократската револуција. Мислам дека Слободан никогаш не бил на гробот на татко му“.
Сега да се вратиме на студентскиот семинар на Бохињското Езеро, 11-24. август 1962 година. Милошевиќ дошол таму само девет дена откако неговиот татко си го одзел животот со истрел од пиштол. И како се однесува? Дали е тажен, депресивен, очаен? Дали некому му кажува како го доживеал самоубиството на неговиот татко? Најдоброто нешто што треба да направите е да го прашате неговиот цимер во младинскиот центар во Бохињ, Шпиро Галовиќ. И двајцата заедно студираат право во Белград (додуша не се иста генерација, Слоба беше три години помлад од Шпиро), и двајцата се сега овде, на летен одмор, спијат во иста соба (малку „посилните“, хиерархиски подобро поставените студентски функционери спијат во младинскиот центар на Бохињ, во двокреветни соби, а оние „пониските“ или „послабите“ – во шатори)…
Шпиор Галовиќ и Слободан Милошевиќ беа цимери за време на партискиот семинар во Бохињ. На 8. седница на ЦК СК Србија станаа главни идеолошки противници. Галовиќ стоеше на страната на Иван СтамболиќЕве што ми кажа за тоа Шпиро Галовиќ:
„Навистина бевме цимери во Бохињ. Во тоа време Слоба беше фигура во студентското раководство, а јас пак главен и одговорен уредник на ‘Студент’. Некоја аура на важност беше околу мојата глава, во тие студентски кругови. Се сеќавам дека на семинарот во Бохињ, Слободан беше весел, се шегуваше… Следниот ден, на појадок, во друштво, зборуваше како јас, тенок и коскест, не сум се забележувал под покривката додека спиев. И тој се смее на тоа и се шегува: горе сум или не, каде сум, не сум таму, мисли дека не сум таму, дека веќе станав… Иако сум под тој јорган јас сум невидлив, нема никаков релјеф, бидејќи сум многу слаб…“
Сè на сè, Шпиро Галовиќ заклучи дека однесувањето на Милошевиќ во Бохињ „било сосема нормално“. „Кај него не се забележуваше никаква потиштеност “, нагласи тој.
Го прашав за причината. Тој одговори:
„Знаете, можеби меѓу тој татко (Светозар) и тој син (Слоба) немало ни емоционална блискост. Светозар Милошевиќ – ова е таткото кој ги остави мајката и синовите, си замина, а на некој начин можно е синот да го доживува овој татко како странец, како туѓинец… И ова, можеби, е одгатнувањето за некои тајни појави на Милошевиќ во политиката, во животот итн. Не знам дека бил во присни односи со некого, во односи, така да се каже, на подлабоко пријателство. Сè беше секогаш површно, освен со Мира… Тоа е карактеристика на неговата појава што јас како негов поранешен колега можам да го видам а постериори: нема блискост, нема подлабока врска, нема пријателство, нема дадени дадени зборови… Тој беше, на одреден начин, опериран за чувство на вредност. Немаше аксиологија, не постоеше вредносна скала за него… Мислам на духовните вредности. За овие работи пливаше на површината, воопшто не го потресоа овие работи. Тоа што никогаш не отиде во болница да ги посети ранетите (Галовиќ очигледно мисли на војните од 1990-те) – тоа е сѐ врз таа основа…“
ПОВРШЕН И БЕЗ ПРИЈАТЕЛИ
Шпиро Галовиќ во својот психопортрет на Слободан Милошевиќ додаде:
„Беше многу површен, што значи: нема подлабоки врски, нема пријателства, нема врски, нема дадени зборови… Тој не ги перцепираше длабински луѓето или настаните со кои доаѓаше во контакт. Од друга страна, делуваше како агресивна личност, но всушност постојано беше во одбранбен став. Постојано се бранеше од секаква интимност и подлабока поврзаност… Во основа, кај него е една подлабока фрустрација, која секогаш го става во некаков одбранбен став. Или тоа нешто го замислува за да треба да се спаси и да се одбрани. Што се однесува до самоубиството на татко му и неговото престојување на семинарот во Бохињ веднаш потоа – некој во тие денови, со оглед на семејната ситуација и она што се случува, би бил декласиран и неспособен за каква било комуникација, каква било активност, весел израз, смеа, капење во езерото во слободно време… Но, ништо не се забележуваше кај него, никој од нас не го забележа тоа…“
За да бидам стопроцентно сигурен дека Слободан Милошевиќ навистина бил во Бохињ само неколку дена откако неговиот татко се самоубил (од самоубиството на Светозар до почетокот на семинарот во Бохињ поминале само девет дена), прашав еден од учесниците на семинарот, колегата на Слобо, Небојша Драгосавац, да ми ги покаже билетите за воз од тоа патување. Тој, всушност, чува сѐ, па го сочувал и тоа како некаква реликвија (иако од семинарот во Бохињ до нашиот разговор во Белград во 2009 година поминаа дури 47 години, т.е. половина век).
И навистина – сè одговара (со напомена дека тој, Небојша, не отпатувал за Словенија од Белград, туку од Задар; како што веќе реков, тој е по потекло од Личанин и можно е дел од одморот да го поминал со своите роднини или неговите пријатели, во Грачац или околината).
Во недела, на 10 август 1962 година, Драгосавац прв пат отпатува од Задар до Љубљана. На картата јасно пишува: 10. VIII, време на поаѓање: 10, „Автотранспорт Задар“, седиште бр. 1.
А потоа, исто така со автобус, го продолжи патувањето од Љубљана до Бохињ. „Знам дека пристигнав во Бохињското Езеро во темен мрак“, ми рече Драгосавац.
Сепак, тој се враќаше со воз. Во својата лична архива има карта на Југословенските железници на која пишува дека се враќал за Карловац на враќање од Бохињска Бистрица. Датумот на билетот е 25 август. Значи, тој семинар навистина траел точно две недели, од 11 до 24 август 1962 година.
Останува нејасно дали пред семинарот на езерото Бохињ – и во времето на самоубиството на таткото Светозар на 2 август 1962 година – и Слободан Милошевиќ бил на студентска екскурзија во СССР, како што пишува Славољуб Ѓукиќ а во својата книга „Крајот на српската бајка, односно се наслутува. Овој непознат или необјаснет детаљ Небојша Драгосавац го коментираше со овие зборови:
„Теоретски, Слоба можеше да дојде во Бохињ директно од СССР“.
Овде, се разбира, можеме само да претпоставуваме зошто Слободан Милошевиќ го помина студентскиот семинар на езерото Бохињ во август 1962 година во толку весело и оптимистичко расположение, како ништо лошо да не се случило во неговото семејство – а особено што во пресрет на неговата заминувањето во Бохињ не се убил сопствениот татко.
Покрај сите останати, веќе споменати, мислам дека „најточниот“ и „најконечниот“ одговор на оваа загатка може да биде само еден: семинарот во Бохињ беше отскочна штица за сите општествено-политички ангажирани студенти таму, и Слободан Милошевиќ, каков што е суперамбициозен, таму апсолутно не смеел ништо да препушти на случајноста. Нему тоа лето, неговата политичка кариера му беше неспоредливо поважна од неговиот татко (кој и онака го напушти) и неговата трагична судбина. Еве што ми кажа Небојша Драгосавац за тоа:
„Тој семинар во Бохињ е отскочна штица за вас. Веќе бевте избран за тој семинар како перспективен член на таа политичка студентска организација на Универзитетот во Белград. Во тој период, на почетокот и средината на 1962 година, Милошевиќ сè уште не претставуваше некој значаен фактор на универзитетско ниво. Но есента (1962) имаше избори, се избраа нови управи, комисии, комисии, Универзитетскиот комитет… И Слоба го знаеше тоа, и тогаш се концентрираше исклучиво на тоа. А веќе во есента 1962 година, навистина имавме значителна промена во политичката кариера на Слободан Милошевиќ, во рамките на Белградскиот универзитет…“
Така е: есента 1962 година, на белградскиот универзитет (во рамките на тамошното студентско и партиско раководство) започна воздигнувањето на Слободан. Во 27. број на „Студент“ од 1962 година, од 20 ноември 1962 година, на стр. 8, објавен е извештај за изборот на новиот Универзитетски одбор во кој се вели:
„На првиот состанок на новоизбраниот одбор за претседател на Универзитетскиот одбор беше реизбран Никола Марковиќ, за потпретседатели Милан Драговиќ, Љубица Радулашка и Слободан Милошевиќ, а за секретар Павле Тодоровиќ“.
Беа избрани и делегати на VII Конгрес на Народната младина на Југославија (од редот на студентската младина). Меѓу другите беа избрани Ѓоко Стојичиќ, Силвано Болчиќ и – Слободан Милошевиќ.
Се исплатеше да бидеш кул во деновите кога татко ти се застрела.
За понатамошниот подем на Слободан Милошевиќ, во текот на студиската 1962-1963 година (кога беше трета година на студии на Правниот факултет во Белград), значајни се две многу интересни (и пред се поучни) приказни, кои ги реконструирав врз основа на внимателно читање на сите изданија на „Студент“ објавени во таа година (од септември 1962 година до 21 мај 1963 година), како и од разговорите со колегите студенти на Слободан, Шпиро Галовиќ и Небојша Драгосавац.
Ајде да одиме прво на првата, поедноставна приказна (втората е нешто подолга, подлабока и, во одредена смисла, посериозна и историски важна).
ОЗЛОГЛАСЕНАТА „ТЕЛЕГРАМА“ ВО „СТУДЕНТ“
На 26 февруари 1963 година излезе 5. издание на „Студент“ во таа година, на чија насловна страница – горе, веднаш под насловот – беше објавена „Телеграма“ (во форма на хумористичен текст) за тоа како пред неколку денови на Правниот факултет ја одбранил докторската дисератација некој судија од Окружниот суд од Ниш (некој Димитрие Мита Кулиќ). Поентата беше дека тој судија го одбрани докторатот и покрај тоа што практично не знаеше ништо, односно што не знаеше да одговори ниту на оние прашања поради кои по правило „професорот (Радомир) Лукиќ ги паѓа студентите од прва година“.
Со други зборови, некој на Правниот факултет во Белград го „протурка“ тој судија од Ниш и покрај неговото незнаење. Тој „некој“ беше член на испитната комисија, прочуениот (веќе во тоа време) професор по уставно право Јован Ѓорѓевиќ.
Небојша Драгосавац ми рече:
„Сите на Правниот факултет знаеја дека проф. Ѓорѓевиќ му го подари докторатот на Кулиќ од Ниш. Но, тоа никој не се осмелуваше јавно да го каже бидејќи проф. Ѓорѓевиќ тогаш беше неприкосновен – не само на Правниот факултет во Белград. Во тоа време тој беше секретар на Уставната комисија (за Уставот од 1963 година), истата комисија чиј претседател беше Едвард Кардељ. Значи, прв до Кардељ! А освен тоа, се знае, бил и голем среброљубец. Значи, тоа што тој директно контактираше со Кардељ го користеше и за овие разни материјални работи. Ова му даде голема моќ. Но ова можеше да го стори за Кулиќ по партиска директива“
Одлуката за објавување на овој хумористичен напис за (неименуван, се разбира) професорот Јован Ѓорѓевиќ и како со помош на Ѓорѓевиќ неук (или неподготвен) судија од Ниш го одбрани докторатот, на насловната страница го стави главниот уредник на „Студент“ Шпиро Галовиќ.
Главниот или еден од главните извори/посредници од кои (или преку кого) се дозна информацијата за неправедната и незаслужена одбрана на докторатот на Мита Кулиќ – во режија на неговиот ментор проф. Јован Ѓорѓевиќ – која дојде до главниот уредник на „Студент“ Галовиќ беше – Слободан Милошевиќ.
Шпиро Галовиќ и Небојша Драгосавац – и двајцата членови на редакцијата на „Студент“ – ми дадоа малку поинакви (не целосно меѓусебно договорени) сведоштва за ова. Драгосавац ми рече:
„Никогаш не го прашав Шпиро, но претпоставувам дека оваа информација одбраната на дисертацијата на судијата на Шпиро му ја дал Слоба од Правниот факултет. Не можам да ви го кажам тоа, но имам чувство… Покрај тоа што беше секретар на Факултетскиот комитет на СК на Правниот факултет, Слоба имаше одредена функција и на Универзитетот, а покрај тоа беше и во идеолошката комисија на Универзитетскиот комитет на СК“.
Верзијата на Шпира Галовиќ сепак беше нешто посложена и „позаплеткана“, но една од главните улоги во неа има и Слободан Милошевиќ. Еве што ми кажа Галовиќ:
„На некоја конференција – можеше да биде состанок на Универзитетската конференција – Слоба и јас стоевме на пауза. Стоевме во ходникот. А таму беше професорот од Правниот факултет, Влада Поповиќ, кој ни кажа нешто. An pasan… Ни кажуваше нешто, беше незадоволен, бил на одбрана на некоја докторска теза, а тој кандидат (Мита Кулиќ) не знаеше речиси ништо, но другиот професор, Јован Ѓорѓевиќ, го пушти да помине. И тогаш таа вест ја објавив во ‘Студент’ во форма на ‘приказна’, во пет реда, под назив ‘Телеграма’. Тоа беше толкување што не ги изневери фактите, но малку ја турна работата на потсмев, на шега…“
Тука само би потсетил на фактот дека проф. Јован Ѓорѓевиќ е еден од главните ликови во приказната за Меморандумот на САНУ од 1986 година, дотолку повеќе што тој, како еден од т.н. надворешни консултанти во процесот на работа на Меморандумот, наводно му дал (или овој му зел) примерок од работната верзија на Меморандумот на неговиот зет, новинарот Александар Ѓукановиќ, кој тогаш (во септември 1986 г.) го објави тоа во „Вечерње новости“.
Набргу по објавувањето на „Телеграмата“ во „Студент“, на Правниот факултет во Белград и пошироко се крена невидена врева. „Студент“ беше прикован за ѕидот на срамот затоа што се дрзна да допре до авторитетот и моралната големина на дотогаш недопирливиот професор Јован Ѓорѓевиќ. Поведена е хајка по главниот уредник на „Студент“, Шпиро Галовиќ. Конечно, некаде кон крајот на јуни 1963 година е закажан состанок на партиската организација на наставници/професори на Правниот факултет, на кој, меѓу другите, ќе присуствуваат и уредниците на „Студент“ Шпиро Галовиќ и Небојша Драгосавац, како и членот на Универзитетскиот комитет и функционерот во подем (директно вмешан во таа афера) Слободан Милошевиќ.
На тој партиски состанок – пред професорите Јован Ѓорѓевиќ, Влада Поповиќ и други – Шпиро Галовиќ се најде под некаква истрага. Односно под некаков распит. Вака ми рече:
„Тука сум на испит, под некаква истрага, пред партиската организација. Како може ‘Студент’ да го објави тоа? Мислам, можеби тоа малку лесно го напишав и го пуштив на насловната станица, како ‘Телеграма’… И тогаш велам: ‘Тоа е приказна што треба да ја знаете, бидејќи ја слушнав од еден од вашите професори!’ А потоа во другото јавување под притисок ме ме натераа да кажам од кој професор сум го слушнал. Велам: ‘Тоа го слушнав од професорот Влада Поповиќ, на пауза’. И на крајот велам: ‘Не го слушнав само јас, го слушна и Слоба Милошевиќ, еве го тука!’ Слоба, меѓутоа, вели онака лежерно, лежерно, ‘фраерски’: ‘Јас тоа не го слушнав’“.
Приказна бр. 2 се однесува на случајот со последната, хумористична страница во 16. број на „Студент“, од 14 мај 1963 година. Главни актери на таа приказна се повторно уредниците Шпиро Галовиќ и Небојша Драгосавац и член на Секретаријатот на Универзитетскиот комитет на СК. (одговорен за идеологија) Слободан Милошевиќ.
Во мај 1963 година во Охрид се одржуваше некој универзитетски состанок. Тоа траеше околу една недела, а присуствуваше и главниот уредник на „Студент“ Шпиро Галовиќ. Во отсуство на Галовиќ, актуелниот број на „Студент“, оној од 14 мај 1963 година, го уредуваше Небојша Драгосавац (кој во ноември 1963 година ќе го наследи и Галовиќ како главен уредник на „Студент“). Галовиќ се вратил во Белград на самиот ден на преломот на весникот, во понеделникот. Небојша Драгосавац:
„Кога го затворавме весникот, му реков на Шпиро: ‘Слушај, не мора ни да ги гледаш овие први страници, нема ништо спорно или опасно. Но, те молам, погледни ја оваа последна страница…’ Навреме му го свртев вниманието, за да не изгледа дека сум го вовлекол во тие работи зад неговиот грб. А Шпиро, кој беше малку циник, ми вели вака на горделив начин: ‘Па што? Што има таму? Што има да погледнам?’Велам: „Па, и јас не знам што има таму, но нешто ме поттикнува да ти го свртам вниманието. Тоа е најопасно, а останатото не мора ни да го гледаш…’“
Последната страница на „Студент“ беше т.н хумористична страница – и на неа овојпат се исмеваше тогашната политичка фразеологија. На страницата доминираше големиот цртан наслов „Сексот – мистеријата на човечката душа“ (би рекол, своевидна антициапација на филмот на Душан Макавејев „В.Р. – Мистериите на организмот“, кој познатиот филмски режисер го сними дури во 1971 година); наднасловот гласеше: „Се соочуваме со сложени проблеми кои мораме да ги решиме заеднички сили со најголемо залагање на секој поединец“, на страна беше фотографијата на француската актерка Милене Деманжо во софистицирано, оскудно бикини, додека поднасловите беа: „Доживување оргазам“, „Тотална фригидност“, „Родови диспропорции“…
Автор на тој интригантен прилог беше хумористот Жика Среќковиќ. Целиот негов текст е напишан како пародија на фактот дека во тоа време, во 1962 и 1963 година, во сите високотиражни југословенски весници почнуваат да се формираат тнр. секс рубрики. Така, веќе во антрфилето на неговиот придонес беше кажано дека на (се разбира фиктивниот) симпозиум во Опатија, на крајот на февруари 1963 година, се сретнале уредниците на секс рубриките на сите југословенски весници и дошле до историски „заклучоци“ кои – како што е напишано – „ќе имаат сериозни последици во понатамошната борба за нашата сексолошка еманципација“.
Текстот потоа вели:
„За развојот на нашето општество од исклучителна важност е правилното насочување на сексуалните сили и десет комисии веќе работат на донесување на привремени прописи… За да може што поуспешно да се оствари масовен секс под контрола на посебни тела за правилна насочување на сексуалните потенции, беше предложено (…) да се воведат посебни стапки на стимулација по еден секс (како мерна единица)… Истовремено би се формирало ЗСР (Здружение на сексуални работници) во со цел правилно да се дистрибуираат окружните средства за промоција на сексот, особено во пасивните области…“
Но, се разбира, тоа не би можеше да помине без казна, односно без повидливи последици. Претходната приказна, од февруари 1963 година, некако може да помине, но оваа најновата ни во лудило. Небојша Драгосавац:
„Штом се појави тој ‘Студент’, го повикаа Шпиро од Градскиот комитет. Мораше да оди кај нив, кај Градскиот комитет, а таму му ги тегнеше ушите Вукашин Стамболиќ, самиот брат на Иван Стамболиќ, кој се правеше дека отсекогаш бил либерал. Тогаш беше во ГК на СК Белград. На состанок во ГК, Шпиро го бранеше нападнатиот број на ‘Студент’ и неговата последна страница. Тој рече: ‘Кога беше готово, јас не бев таму, но да бев таму, ќе го пуштев, исто како што го пуштија моите колеги…’ И на таа средба, во ГК присутен беше и Новак Прибиќевиќ, тогашниот претседател на Здружението на студенти на Југославија. Тој молчеше на состанокот, но кога се разделија, му пријде на Шпира и му упати комплименти за спорниот прилог“.
По состанокот во Градскиот комитет на СК Белград, Шпиро Галовиќ, целиот лут и огорчен, закажа состанок на редакцијата на „Студент“, некаде околу пет или шест часот навечер (во вторник, ден по излегувањето на инкриминираниот број на „Студент“). Средбата помина во мрачна атмосфера. Драгосавац:
„На тој состанок слушаме – тогаш немаше забрана за весници, бидејќи тоа ќе беше скандал – дека ‘Студент’ е забранет, па не е забранет. Всушност, дистрибуцијата на ‘Студент’ се базираше на индивидуални претплати и тоа што се продаваше штом навечер излезе весникот, тоа беше тоа. Затоа, забраната за понатамошна дистрибуција нема ефект; што е продадено, продадено е… Приближно таква ситуација, ниту баба, ниту девојка, и забранет и незабранет“
Следниот, 17. број на „Студент“, од 21 мај 1963 година – последниот број на тој весник во учебната 1962-1963 година – беше репрезентативен, со зголемен број страници, сите славенички, во знакот на традиционалните прослави на Денот на младоста (25 мај). А заедно со сите други материјали содржеше и реакција на случајно хумористичната („порнографска“) последна страница од претходниот број. И тоа каква реакција! Драгосавац:
„Да објаснам како помина постапката. Бидејќи тие од Студентскиот сојуз, раководството на Студентскиот сојуз, слушнале дека другарите од партијата забележале некои, да речеме, неуспеси кај ‘Студент’, а не биле тие што го забележале тоа, а тие се за степен послаби овде, бидејќи во Партијата има појаки кадри – а сега тие, раководството на Студентскиот сојуз, нѐ критикува. Ова е понизок ранг во однос на квалитетот на критиката, но затоа е изразена во порадикален речник. Заседава Идеолошката комисија на Универзитетскиот комитет, а ставовите на таа комисија ќе ги елаборира Слободан Милошевиќ. И мораме да го објавиме тоа – во тој последен број на ‘Студент’ во тековната академска година! На чело на таа Идеолошка комисија во тоа време веројатно бил Милошевиќ. И навистина го објавивме тој негов текст. Ова најверојатно му било дадено на Шпиро да го објави. Тоа е анализата на Милошевиќ на ‘Студент’. Главната теза во неа беше дека има некои декадентни појави кај ‘Студент’
И Шпиро бара начин да го изрази бунтот, да даде вентил, отвор на ситуацијата во која се наоѓаме сите. И на крајот дојде до идеја: целото издание е илустрирано со уметнички фотографии. Значи, тоа не се фотографии тематски поврзани со поединечни написи, туку уметнички, нефункционални фотографии. Убедливо најважна беше фотографијата, која во преломот на весникот беше ставена над полемичкиот текст на Милошевиќ. Тоа беше напукнат ѕид (фотографија на Миодраг Ѓорѓевиќ) кој беше фиксиран на некои летви, едвај се држеше. Таа фотографија беше алузија на конкретен текст на Милошевиќ, на некои конкретни ставови искажани во него, на мислења на Милошевиќ кои отстапуваат од реалниот живот! Таа слика ја стави самиот Шпиро, тој е главен уредник, тој одлучува…“
Тоа беше, на некој начин, најава или антиципација на 8. Пленум на ЦК на Српската комунистичка партија, од септември 1987 година – тогаш, во мај 1963 година, 24 и пол години пред големиот „партиски (државен) удар“ на Милошевиќ. А актерите на конфликтот беа приближно исти: Слободан Милошевиќ од една страна и неговиот главен противник Шпиро Галовиќ од друга. Двајцата весели и насмеани цимери од студентскиот семинар на Бохињското Езеро во август 1962 година.
Уште една многу интересна информација: неполни два месеци пред сето ова да се случи, на 26 март 1963 година, се самоуби генералот на ЈНА (висок разузнавач во армијата) Милисав Кољеншиќ, брат на мајката на Слободан, Станислава („омилениот вујко на Слобо“, како што тој подоцна би рекол, пишуваат биографите на Милошевиќ). А девет години подоцна, во 1972 година, животот ќе си го одземе и мајката на Слободан Станислава…
Со бројот на самоубиства во семејството Милошевиќ/Кољеншиќ, политичката кариера на Слободан Милошевиќ ќе напредува со се повртоглаво темпо.
По сите овие опишани настани, поврзани со „Студент“ под уреднички надзор на Шпиро Галовиќ, политичката кариера на Слободан Милошевиќ одеше по многу стабилна континуирана нагорна траекторија. Без прекини, без грешки, без пропусти, како компјутерски управувани. Во еден број на „Студент“ од следната 1964 година – во пресрет на Осмиот конгрес на КПЈ (одржан од 7 до 13 декември 1964 година во Белград) – Слободан Милошевиќ и Добрица Ќосиќ споделија цела голема страница на „Студент“ на која Милошевиќ апсолутно доминира.
Главен материјал на таа страница беше говорот на Слободан Милошевиќ одржан на Деветтата Градска конференција на СК Белград, насловен „За поорганизирано влијание врз формирањето на општествената свест“, додека Добрица Ќосиќ беше стуткан во горниот десен агол, со говорот „За култура – со полн глас“.
Така започна сѐ. И заврши… заврши во септември 2004 година во ќелијата на хашкиот затвор, каде што Слободан Милошевиќ, откако беше соборен од власт во октомври 2000 година, беше уапсен, а потоа одведен во Хаг, ги помина последните години од својот живот.
(Дарко Худелист е познат хрватски новинар. Ова се поголеми извадоци од неговиот текст објавен во магазинот „Велике приче“.)
